در جست‌و‌جوی ردّ و نشان مشاغلی که مهاجران ارمنی در تهران بنیان گذاشتند
از تجارت ابریشم تا کارگردانی و بازیگری
ارامنه بیش از 60شغل و حرفه در تهران و ایران راه اندازی کرده‌اند. از معماری و جواهرسازی و تراشکاری گرفته تا ایجاد نخستین آژانس مسافربری و کارخانه سوسیس و کالباس‌سازی و.... «هویک میناسیان» پژوهشگر عرصه تاریخ شفاهی شهرها و محله‌های ارمنی‌نشین تهران و کشور است و نقش بسزایی در معرفی فعالیت‌های متعدد این مهاجران ،در این سال‌ها داشته است. براساس پژوهش‌های میناسیان، پیشینه این شغل‌ها به زمانی برمی‌گردد که بنا بر فرمان فتحعلی‌شاه از شهرهای اصفهان و تبریز خانواده‌های صنعتگر ارمنی مانند آهنگر، زرگر، خیاط، کفاش، مکانیک، سنگ‌تراش، مهندس معمار، بنا، نقاش و جواهرساز به تهران آمدند و در محدوده دروازه حضرت عبدالعظیم(ع) ساکن شدند. در این گزارش با برخی از کسب‌وکارهای ارامنه در تهران آشنا می‌شویم.
شغل:سوسیس و کالباس‌سازی
نشانی: یافت‌آباد
«آرزومان آوانسیان» از سال1302به همراه همسر، فرزندان و ٤ کارگر ارمنی برای نخستین بار تولید سوسیس و کالباس را در خانه‌اش شروع کرد. در سال1308«لیشینسکی» نماینده بازرگانی روسیه در بندر انزلی که سابقه کالباس‌سازی در روسیه را داشت از آلمان وسایل راه‌اندازی کارخانه برای تولید روزانه ۵٠ -٤٠ کیلوگرم کالباس را وارد کرد و کارخانه‌اش را راه انداخت. طولی نکشید که «لیشینسکی» این کارخانه را به تهران منتقل کرد و با آرزومان آوانسیان شریک و به این ترتیب نخستین کارخانه کالباس‌سازی در «یافت‌آباد» بنا نهاده شد. «لیشینسکی» به روسیه بازگشت و کارخانه را به آوانسیان واگذار کرد. در آن دوره هر هفته ۵٤ راس گاو ذبح می‌شد و مصرف هفتگی گوشت گاو ۵٠٠ - ٤٠٠ کیلوگرم بود.
شغل: خیاطی
نشانی: لاله‌زار
پس از تحولی که در پوشیدن لباس تهرانی‌ها در عصر قاجار پدید آمد، تعدادی از ارمنیان خیاطی را پیشه خود ساختند و برخی از خیاطان ارمنی از این راه به شهرت و ثروت رسیدند. یکی از خیاطان مشهور و ثروتمند، «مارتینو توتوانیان» بود که خیاط دربار ناصرالدین‌شاه شد. مارتینو لباس بیشتر رجال و اشراف و شاهزادگان دربار ناصری و مدتی هم لباس قشون را می‌دوخت. او برای هر دست لباس هزار قران می‌گرفت. ناصرالدین‌شاه نشان شیر و خورشید را به او اهدا کرده است. از خیاطان نامی دیگر عصر ناصری «هوسپ تاتووسیان» خیاط‌باشی بود.
شغل: پرورش سیب‌زمینی
نشانی: خیابان ناصری
در دوره قاجار نخستین بار سیب‌زمینی توسط جان ملکم در دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه وارد ایران شد و دولت قاجار برای اینکه وضعیت معیشتی مردم را بهبود ببخشد، این ماده غذایی را در سفره تهرانی‌ها و بعد سایر استان‌ها قرار داد. ولی از آنجا که عامه مردم اطلاع دقیقی از نحوه کشت و مصرف این گیاه جدید نداشتند، دولتمردان قاجاری برای آگاهی دادن به مردم سعی کردند از طریق نوشتن مزایای سیب‌زمینی و نحوه کاشت، برداشت و مصرف آن، در روزنامه‌ها و کتاب‌ها، اطلاعاتی را در اختیار عموم مردم قرار دهند. بذر سیب‌زمینی برای نخستین بار در روستای پشند استان البرز کاشت و برداشت و از همانجا هم نام سیب‌زمینی پشندی روی آن ماندگار شد. جالب است بدانید که تا مدت‌ها به سیب‌زمینی «آلوی ملکم» هم می‌گفتند.
شغل: تجارت روده و پوست
نشانی: حوالی بازار
دادوستد پوست و پوست‌دوزی یکی دیگر از مشاغلی بود که ارمنیان در آن تجربه و تبحر داشتند. پوست‌دوزان ارمنی از پوست‌های گرانبهایی مانند خز که از روسیه وارد می‌شد، جامه و وسایل گوناگونی تولید و به بازار عرضه می‌کردند. مسلمانان از خرید وسایل پوستی ساخت پوست‌دوزان ارمنی اکراه داشتند، ولی اگر همین وسایل پوستی در اختیار فرد مسلمانی قرار می‌گرفت آنها را می‌خریدند. سلاطین و درباریان و زنان دربار قاجار از معامله با پوست‌دوزان ارمنی اکراهی نداشتند و از آنها جامه‌ها و پوشاکی که از پوست تهیه شده بود می‌خریدند. شاهان قاجار هریک برای خود پوست‌دوز مخصوص داشتند که با لقب کورکچی‌باشی معروف بودند.
شغل: اسلحه، شمشیر و تپانچه‌سازی
نشانی: میدان مشق
ارامنه در عصر قاجار اسلحه‌سازان و شمشیرسازان ماهر تهران بودند. «خاچاتور بیوریان زرنشانی» اسلحه‌ساز مشهور عصر فتحعلی‌شاه، در سال 1194در جنگ‌های ایران و روس در نزدیکی ایروان به اسارت ایرانیان درآمد. شاه قاجار پس از دیدن نمونه کارهای خاچاتور به او لقب اوستاباشی داد و کارگاهی در اختیارش گذاشت. خاچاتور شمشیرساز ماهری بود و شمشیرهایش بسیار سخت و برنده بود. او برای فتحعلی‌شاه شمشیری ساخت که با یک ضربه آن گاومیشی 2 نیم می‌شد. استاد استپان هم، تپانچه‌‌ساز تهرانی بود که با مهارت فوق‌العاده‌اش تپانچه‌ای را از روی یک تپانچه ساخت فرنگ ساخت.این تپانچه در موزه اسلحه تهران نگهداری می‌شود.
شغل: سینماداری
نشانی: لاله‌زار
«آرداشس بادماگریان»، معروف به وثوق‌التجار، در سال 1281نخستین سینما را در خیابان علاءالدوله(فردوسی فعلی) راه انداخت. اگر تماشاگران اندک بودند بادماگریان هنگام نمایش فیلم با پیانو آهنگ می‌نواخت و تصاویر فیلم را برای تماشاگران تفسیر می‌کرد. ولی در مواقعی که تماشاگران زیاد بودند مرتضی‌خان محجوبی یا عبدالعلی‌خان وزیری برای تماشاگران پیانو و ویولن می‌زدند. او بوفه‌ای نیز در سینما دایر کرد و از این‌رو او را مبتکر ایجاد بوفه در سینمای ایران دانسته‌اند. او برای تأمین نور دستگاه نمایش فیلم از استیلن استفاده می‌کرد. در سال 1291این سینما تعطیل شد و او در تالار گرندهتل در اواسط خیابان لاله‌زار سینمایی دایر کرد.
شغل: پرورش بوقلمون
نشانی: حصار ناصری
نخستین بار بوقلمون در زمان شاه‌عباس صفوی توسط تاجران ارمنی از ایتالیا به ایران رسید و در تهران پرورش داده شد. در واقع، ارمنی‌های از اروپا برگشته بوقلمون‌ها را به شاه‌عباس تقدیم کردند و شاه از این هدیه خوشش آمد و دستور داد تخم بوقلمون را در خانه‌های ارامنه تقسیم کنند، زیرا آنها بهتر از جوجه‌ها مراقبت می‌کردند! در عوض آنها باید سالی یک بوقلمون به شاه تقدیم می‌کردند. «ژان باپتیست تاورنیه» جهانگرد و بازرگان فرانسوی که در عصر صفوی بارها به ایران سفر کرده بود، در خاطراتش نوشته است: «شاه ارامنه را به تجارت تشویق می‌کرد. به آنها ابریشم مساعده می‌داد و پس از فروش، قیمت آن را می‌پرداختند و این کار سبب شد ارامنه جانی بگیرند و بضاعتی پیدا کنند.»
شغل: داروخانه‌داری و داروسازی
نشانی: سبزه میدان
داروخانه دکتر شورین در خیابان ناصریه نخستین داروخانه‌ای بود که برای عرضه داروهای شیمیایی در دوره ناصرالدین‌شاه تاسیس شد. پس از آن دکتر مولیون، استاد داروسازی دارالفنون، در دوره مظفرالدین‌شاه داروخانه تأسیس کرد. از آن پس بیشتر داروسازان تهران ارمنیانی بودند که از دانشکده‌های کشورهای اروپایی و ترکیه فارغ‌التحصیل شده بودند و در تهران داروخانه دایر کردند. دکتر گارنیک، بناطی، پطروسیان و پاپاریان ازجمله نخستین داروخانه‌داران و داروسازان تهران بودند. به گواه کتاب «فعالیت‌های شغلی ارمنیان در ایران» نخستین داروخانه‌ای که توسط دکتری ارمنی در تهران، خیابان ناصریه، تاسیس شد، به «گارابد پاپاریان» تعلق داشت.
شغل: طبابت
نشانی: میدان بهارستان
تا اوایل عصر قاجار مداوای بیماران را بیشتر کسانی به‌عهده داشتند که تخصص پزشکی نداشتند. این دسته طبیبان سنتی چون از خواص داروهای شیمیایی آگاه نبودند، در درمان بیماران از گیاهان دارویی و سنتی استفاده می‌کردند. اندک‌اندک با آمدن پزشکانی که علم پزشکی آموخته و از دانشکده‌های پزشکی مختلف جهان فارغ‌التحصیل شده بودند، در صحنه طبابت ایران تحولی پدید آمد. از سال 1318به بعد پزشکان ارمنی تحصیل‌کرده در دانشکده‌های پزشکی به طبابت در تهران پرداختند و برخی از آنان نشان و القاب از سلطان‌های قاجار دریافت کردند. دکتر « داوید مگردیچیان داوید یانس»، از نخستین پزشکان ارمنی در تهران بود.
شغل: تجارت ابریشم و نقره
نشانی: بازار
بازرگانان ارمنی تجارتخانه‌های متعددی تاسیس کردند. نخست تجارت ابریشم ایران در انحصار شاه‌عباس بود و او این تجارت را به ارامنه سپرد. بازرگانان ارمنی ابریشم‌ها را از انبار سلطنتی تحویل می‌گرفتند و در کشورهای اروپایی می‌فروختند، در عوض کالاها و مصنوعات کشورهای اروپایی را خریده، به تهران می‌آوردند؛ سپس بهای ابریشم‌ها را به خزانه شاهی می‌پرداختند.بازرگانان ارمنی برای سامان دادن به فعالیت‌های خود شرکت‌های بازرگانی تشکیل می‌دادند. جالب است بدانید یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین تجارتخانه‌های تهران، تجارتخانه برادران تومانیان بود. دولت ایران تا سال 1297بانک نداشت. در این سال امور بانکی توسط تجارتخانه برادران تومانیان انجام می‌گرفت و انحصار واردات طلا و نقره به آنها سپرده شد. به روایتی، واحد پول ایران(تومان) که برابر با 10ریال است، از کلمه تومانیان گرفته شده است.
شغل: کتابفروشی و چاپخانه‌داری
نشانی: خیابان جمهوری
نخستین چاپخانه در ایران و در خاورمیانه توسط اسقف اعظم «خاچاطور گساراتسی» دایر شد. نخستین کتابفروشی در تهران «کتابفروشی ساکو» در خیابان جمهوری اسلامی، خیابان سی‌تیر شمالی بود. صاحب این کتابفروشی «ساکو هوسپیان» بود و فعالیتش را سال 1312در یک مغازه 6متری شروع کرد و طی سال‌ها این مغازه توسعه پیدا کرد و به 130متر رسید. کتابفروشی ساکو نماینده همه انتشارات جمهوری ارمنستان و تمبرهای کشورهای مشترک‌المنافع در ایران بود. علاوه بر این، ده‌ها هزار جلد کتاب، مجله و ماهنامه به زبان فارسی، ارمنی، فرانسه، انگلیسی و... وارد می‌کرد.
شغل: زرگری و جواهرسازی
نشانی: خیابان فردوسی
«لئون آودیان» گوهرشناس، جواهرساز و پیکره‌ساز و فارغ‌التحصیل مؤسسه جواهرشناسی آمریکا در خیابان فردوسی مغازه جواهرسازی تاسیس کرد. آودیان گالری طلا را در سال1326و مؤسسه طلا را در سال1329در تهران پایه‌گذاری کرد. از آثار برجسته و ماندگار او «نیم‌تاج یاقوت قرمز» است که با جواهرات تراش‌نخورده ساخته شده و در موزه بانک مرکزی نگهداری می‌شود. چون جواهرسازی از مشاغل مجاز برای ارمنیان در تهران بود، جواهرسازان و زرگران دربار، به‌خصوص دربار ناصری، ارمنیان بودند.یکی از مشهورترین زرگران و جواهرسازان دوره فتحعلی‌شاه، «تاتووس آراکلیان» ملقب به تراب‌خان، معلومات خود را در کنار استادان استانبولی جواهرسازی تکمیل کرد و با بازگشت به ایران یک بازوبند و یک تاج جواهرنشان ساخت و به فتحعلی‌شاه هدیه داد.
