هدف: انهدام مافيای چهارراه

لیلا شریف-روزنامه‌نگار

تصویر مات یک کودک در پشت شیشه‌های خودرو و تقاضای بی‌وقفه او برای فروش دستمال، گل و تمیز‌کردن شیشه‌های خاک‌گرفته، پشت هر چراغ قرمز شهر تکرار می‌شود و کمتر کسی است که با دوگانه کمک به این کودکان یا روی‌گردانی از آنها مواجه نشده باشد.
حضور کودکان کار در شهرهای بزرگ کشور همچون تهران مسئله امروز نیست و از همان روزی که در اواخر دهه70 مسئله کودکان کار به رسمیت شناخته شد، این واقعیت عیان شد که کودکان وادار به حضور در فضایی آسیب‌زا شده‌اند و باید برای این مشکل چاره‌ای اندیشید. نیم‌نگاهی به تاریخچه ساماندهی کودکان کار خیابانی نشان می‌دهد که این مسئله از سال78 وارد حیطه ‌سیاستگذاری‌های کشور شد و نهادها و ارگان‌هایی همچون شهرداری، بهزیستی، کمیته امداد، نیروی انتظامی، علوم پزشکی، بیمه سلامت، بیمه تامین اجتماعی، سازمان برنامه و بودجه، وزارت کشور، آموزش و پرورش، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و... وظایفی را برعهده گرفتند. بیش از 2دهه از نخستین اقدامات برای حل مسئله کودکان کار می‌گذرد اما هنوز هم کوچه‌های شهر میزبان کودکانی است که برای کسب درآمد راهی خیابان شده‌اند. تاریخ تهران قدیم به‌عنوان پایتخت نشانگر این واقعیت است که درگیری پایتخت با آسیب‌های اجتماعی مختلفی همچون تکدیگری و کودکان کار تنها محدود به بازه زمانی خاصی نیست تا جایی که راه‌حل‌های ضربتی در قبل از انقلاب نیز برای حل مسئله تکدیگری که شهر را فراگرفته بود، چاره‌ساز نبودند.

حمایت شهردار تهران از کودکان کار
علیرضا زاکانی، شهردار تهران که چند ماهی است با عنوان دستیار ویژه رئیس‌جمهور در حوزه رفع معضلات اجتماعی وارد میدان حل مسئله کودکان کار شده است، تصمیم دارد با ایده‌های جدید در مسیر کمرنگ‌شدن حضور کودکان کار در خیابان‌های شهر قدم بردارد. او معتقد است که «برخی از افراد که در محلات ضایعات را جمع‌آوری و خریداری می‌کردند کار غیرقانونی انجام می‌دادند و طی بررسی‌ها مشخص شده است که این افراد مجوز را تحت عنوان چیز دیگری اخذ کرده‌اند و قرار شد جلوی مراکزی که منشأ سوءاستفاده و استثمار کودکان با بهای اندک شده است، گرفته شود که به‌زودی بستر آن برچیده خواهد شد. این صورت‌های زشت از گذشته در پایتخت وجود داشته است و آن را دنبال کردیم که دیگر شاهد حضور کودکان کار در تهران نباشیم.» هرچند شهرداری قرار است با برنامه‌ای مدون در مسیر ساماندهی کودکان کار وارد شود، اما نباید غافل ماند که براساس قانون این موضوع تنها بر دوش شهرداری نیست و ارگان‌ها و نهادهای مختلفی برای این موضوع معرفی شده‌اند.

مهاجرت کودکان کار از شهرستان به تهران
مدیرعامل سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی افزود: در شهرستان‌ها به خانواده این کودکان کار در ازای هر کودکی که در اختیار این شبکه‌ها قرار بگیرد، پول داده می‌شود تا کودکان آنها راهی تهران شوند و در کارگاه‌ها و بیغوله‌های غیربهداشتی مستقر شوند. بخش عمده پولی را که کودکان کار به‌دست می‌آورند، سرشبکه‌ها بر‌می‌دارند و بخش کمی را هم به خانواده این کودکان می‌دهند؛ بنابراین گام دوم ما این است که با سرشبکه‌ها و گروه‌های مافیایی که در سراسر کشور، اتباع و کودکان را برای کار استفاده می‌کنند، برخورد جدی شود، نه اینکه آنها را برای مدت کوتاهی بازداشت کنیم و بعد از چند روز آزاد شوند. مدیرعامل سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران از ارائه مشاوره به کودکان کار و خانواده‌هایشان خبر داد و گفت: گام سوم این است که ما برای کرامت و عزت این بچه‌ها ارزش قائل شویم، به همین دلیل مشاورانی که در حوزه کودک کار کرده‌اند، در سر چهارراه‌ها حاضر خواهند شد تا کودکان را جذب کنند و با رویکرد خانواده‌محوری، این کودکان را تحویل خانواده‌هایشان بدهند؛ چراکه 90درصد این کودکان کار، خانواده دارند. از خانواده‌هایی که از این فرزندانشان درآمد کسب می‌کنند، تعهد گرفته خواهد شد و اگر خانواده از اتباع غیرقانونی باشند، رد مرز می‌شوند و اگر اتباع قانونی باشند، اجازه تکرار حضور فرزندشان بر سر چهارراه داده نمی‌شود. این برخورد سلبی با جدیت پیگیری می‌شود تا کودک به کانون خانواده بازگردد.

ساماندهی کودکان کار در 5گام
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، طرح ساماندهی و جذب کودکان در شهر تهران طی سال‌های گذشته موفق نبوده و این طرح با ۳۲مرحله اجرا، نتوانسته بود موفق عمل کند، به همین دلیل مدیریت شهری فعلی دست به رصد دقیق 92نقطه پایتخت - که محل فعالیت کودکان کار و خیابان بود - زد تا با برنامه‌ریزی و بررسی تمام ابعاد مسئله، طرح ساماندهی کودکان کار را کلید بزند. احمد احمدی صدر، مدیرعامل سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران در گفت‌وگو با همشهری از جزئیات این طرح گفت: ما یک طرح برای ساماندهی کودکان کار و خیابان درنظر گرفته‌ایم که برگرفته از نظرات کارشناسی، تجربه 2دهه گذشته و مشورت با 40گروه NGO و فعالان حوزه کودکان کار است.

شناسایی سوله‌های چندهکتاری تولیدکننده کالا برای کودکان کار
به‌گفته احمدی‌صدر«ساماندهی کودکان کار نیاز به یک همکاری پنج‌ضلعی دارد که این همکاری باید توأمان انجام شود؛ ضلع اول مربوط به آگاه‌سازی‌ و فرهنگسازی‌ عمومی است. اقتصاد کف خیابان موجب می‌شود که کودکان و سودجویان در خیابان حاضر شوند. این اقتصاد از سوی مردم رئوف و مهربان تأمین می‌شود. مردم برای کودکی که با یک چهره معصوم و لباس کهنه در خیابان است، دلسوزی می‌کنند. سؤال این است که مردم باید کمک کنند یا نه؟ کمک به کودک کار موجب می‌شود تا این کودک برای مدت زمان بیشتری در میان بزه و آسیب بماند؛ این اقدام یعنی ما در حال کمک به معتاد و بزهکار آینده هستیم. واقعیت این است که اگر کودک و سر‌شبکه بدانند که از کف خیابان سودی عاید آنها نمی‌شود، دیگر در خیابان حاضر نخواهند شد.» برخورد با سرشبکه‌های استقرار کودکان بر سر چهارراه‌ها، گام دوم این طرح است. او در این رابطه توضیح داد: متأسفانه برخی می‌گویند که شما از کجا می‌گویید که این افراد سرشبکه دارند؟ پاسخ ما این است که سوله‌های چند‌هکتاری کشف‌شده در تهران که محصولات و بسته‌های سر چهارراهی مانند دستمال کاغذی‌های نصفه و نیمه و غیربهداشتی تولید می‌کردند، نشان می‌داد که این کودکان کار سرشبکه دارند. نمی‌توان این موضوع را انکار کرد.

مهاجرت کودکان کار از شهرستان به تهران
مدیرعامل سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی افزود: در شهرستان‌ها به خانواده این کودکان کار در ازای هر کودکی که در اختیار این شبکه‌ها قرار بگیرد، پول داده می‌شود تا کودکان آنها راهی تهران شوند و در کارگاه‌ها و بیغوله‌های غیربهداشتی مستقر شوند. بخش عمده پولی را که کودکان کار به‌دست می‌آورند، سرشبکه‌ها بر‌می‌دارند و بخش کمی را هم به خانواده این کودکان می‌دهند؛ بنابراین گام دوم ما این است که با سرشبکه‌ها و گروه‌های مافیایی که در سراسر کشور، اتباع و کودکان را برای کار استفاده می‌کنند، برخورد جدی شود، نه اینکه آنها را برای مدت کوتاهی بازداشت کنیم و بعد از چند روز آزاد شوند. مدیرعامل سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران از ارائه مشاوره به کودکان کار و خانواده‌هایشان خبر داد و گفت: گام سوم این است که ما برای کرامت و عزت این بچه‌ها ارزش قائل شویم، به همین دلیل مشاورانی که در حوزه کودک کار کرده‌اند، در سر چهارراه‌ها حاضر خواهند شد تا کودکان را جذب کنند و با رویکرد خانواده‌محوری، این کودکان را تحویل خانواده‌هایشان بدهند؛ چراکه 90درصد این کودکان کار، خانواده دارند. از خانواده‌هایی که از این فرزندانشان درآمد کسب می‌کنند، تعهد گرفته خواهد شد و اگر خانواده از اتباع غیرقانونی باشند، رد مرز می‌شوند و اگر اتباع قانونی باشند، اجازه تکرار حضور فرزندشان بر سر چهارراه داده نمی‌شود. این برخورد سلبی با جدیت پیگیری می‌شود تا کودک به کانون خانواده بازگردد.

درآمد 40میلیونی یک خانواده از 4کودک کار

به‌گفته احمدی‌صدر «در گام چهارم تلاش خواهد شد تا یک مابازا‌ به کودکان بدهیم. آیا ما می‌توانیم درآمد سرشاری را که این کودکان کسب می‌کنند، تأمین کنیم. در مصاحبه‌ای که ما با برخی از این کودکان کار داشتیم، متوجه شدیم که یک خانواده با 4فرزند درآمد بیش از 30 تا 40میلیون کسب می‌کند، سؤال این است که آیا دولت می‌تواند به این خانواده بگوید که ما این مبلغ را تأمین می‌کنیم تا فرزندشان به خیابان نیاید؟ واقعیت این است که دولت توان این کار را ندارد اما دولت می‌تواند بگوید که اگر این کودک کار در مراکزی مانند پویاشهر که شهرداری ایجاد کرده است، حضور پیدا کند، مورد استعدادیابی قرار خواهد گرفت و از خدمات ویژه‌ای برخوردار می‌شود تا تهدید کودک کار تبدیل به فرصت شود.» در گام پنجم مقرر شده است تا خانواده کودکان کار مورد توجه قرار بگیرند. او در این رابطه توضیح داد: ما باید سراغ خانواده کودکان کار برویم و همزمان که کودکان از سوی مشاوره‌ها و مددکارهای ما تحویل خانواده داده می‌شوند، باید بررسی کنیم و ببینیم که آیا این خانواده نیاز به حمایت دارد یا خیر؟ اگر خانواده کودک کار، فرزند معلول و نیاز به مشاوره حقوقی داشته باشد، باید به خیریه‌ها، کمیته امداد و نهادهای حمایتی معرفی شوند. این همان بسته حمایتی- حاکمیتی برای خانواده‌های کودکان کار و خود این کودکان است. اگر این همکاری با حضور مردم انجام شود، ما در حوزه ساماندهی کودکان کار موفق خواهیم بود و در غیراین‌صورت باید گفت که هرگز مسئله کودکان کار حل نخواهد شد. این اقدام سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران برگرفته از ظرفیت نخبگانی و اجتماعی و همچنین تجربه چند‌ دهه اخیر شهر تهران است که باید استمرار داشته باشد تا مسئله کودکان کار در خیابان حل شود. به گفته مدیرعامل این سازمان«حل این مسئله نیازمند بازه زمانی 2‌تا3ساله است تا با فرهنگسازی مناسب دیگر در چهارراه‌های شهر شاهد حضور کودکان کار و متکدی نباشیم. سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی با فعالیت‌های تئوری و عملی شبانه‌ روزی در یک سال و نیم گذشته، فضا و بستر کاملی را برای ساماندهی کودکان کار فراهم کرده است و اگر طرح ساماندهی با همان خط و مشی مورد نظر و برگرفته از فعالیت‌های یک سال و نیم گذشته سازمان خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران پیش برود، بدون شک نتیجه خواهد داد اما اگر این موضوع براساس این برنامه ها پیش نرود، یک چرخه معیوب خواهد بود و همچون سنوات گذشته که این طرح 32 بار شکست خورده است، باز هم به نتیجه نخواهد رسید.»