عصمت‌الدوله؛ بانوی نخستین‌ها

در حرمسرای شاهی بودند زنانی که تمام وقتشان صرف خورد و خوراک و خواب و خوشگذرانی نمی‌شد. نام عصمت‌الدوله دختر پنجم ناصرالدین شاه را باید در زمره این گروه از نسوان کاخ گلستان قرار داد. عصمت‌الدوله نخستین زن دوره قاجار است که از او به‌طور رسمی 2کتاب با نام‌های وقایع الزمان و یادداشت‌هایی از زندگی ناصرالدین شاه باقی مانده است. او که همسر دوست محمد خان و عروس معیرالممالک بزرگ بود در کودکی به سوادآموزی پرداخت. هنوز به دوره نوجوانی نرسیده بود که فنون نواختن پیانو را از استاد محمدصادق خان فرا گرفت.

همزمان با آموختن موسیقی به فراگیری زبان فرانسه پرداخت و در این زمینه استعداد درخشانی از خود نشان داد. عصمت‌الدوله همچنین از نخستین زنان مجموعه‌دار دربار تهران به حساب می‌آمد. او علاقه وافری به نسخه‌های کتب خطی، صفحه‌های موزیک، عکس‌های کمیاب و دوربین‌های عکسبرداری داشت و همپای همسر فرهنگ دوستش مجموعه‌های کم‌نظیری را جمع‌آوری می‌کرد. مهریه کلان عصمت‌الدوله تا مدت‌ها سر زبان‌ها ماند. زمین‌های وسیع منطقه مهرآباد کنونی بخشی از مهریه او بود.

این زمین‌ها تا پیش از اینکه مهریه عصمت‌الدوله شود به‌عنوان محدوده‌ای از زمین‌های نظامی شناخته می‌شد اما پس از اینکه دوست محمد خان این زمین‌ها را به‌عنوان مهریه به عصمت‌الدوله پیشکش کرد به این محدوده که اکنون فرودگاه تهران در آن قرار دارد مهرآباد گفته شد. او دستی هم در باغ‌سازی داشت و شخصاً گلکاری می‌کرد. او به گل‌ها و گیاهان کمیاب عشق می‌ورزید و در باغ خود در سوهانک تهران فضای گلکاری شده کم‌نظیری ایجاد کرده بود که شاه به آن رشک می‌برد. عصمت‌الدوله نخستین کسی بود که صدای خود را با دستگاه فونوگراف ضبط کرد و این یادگار همچنان در اسناد کاخ‌موزه سعدآباد باقی مانده است.

سخنانی که او با این دستگاه به یادگار گذاشته نشان از آگاهی عمیق او از تحول در دنیای غرب و افسوس خوردن از عقب‌ماندگی ایران دارد. عصمت‌الدوله صاحب 4 فرزند شد و سال 1323 قمری دار فانی را وداع گفت. از او تعدادی تابلوی نقاشی، چند عکس پرتره، اشیای عتیقه، 2 کتاب درباره دربار قاجار و صدای رسایی در دستگاه فونوگراف به یادگار باقی مانده است.