13آبان فقط نام یک خیابان نیست

بهروز محمودی 

یک هفته‌ای به روز دانش‌آموز مانده بود که آقای رفیعی، من و مسعود را به دفتر مدرسه فراخواند و دستور فوری داد که حتما برای روز دانش‌آموز یک روزنامه‌دیواری با حال و هوای این روز تاریخی تهیه کنیم و در نمایشگاهی که همزمان با روز دانش‌آموز در مدرسه برگزار می‌شد، شرکت کنیم. مسعود، استاد طراحی و نقاشی بود و قرار شد برای موضوع 13آبان و روز دانش‌آموز، پوستر ویژه‌ای را طراحی کند. من هم قرار شد روایت داستانی واقعه را بنویسم تا در روزنامه دیواری منعکس شود. فرصت زیادی باقی‎نمانده بود، اما همه سعی و تلاشم را به‌کار بردم تا در موعد مقرر مطلب را آماده کنم. آقای رفیعی همه کتاب‌های کتابخانه مدرسه را که با موضوع 13آبان و روز دانش‌آموز مرتبط بودند در اختیارم گذاشت و من شبانه‌روزی آنها را خواندم و سرانجام روایت داستانی واقعه 13آبان و روز دانش‌آموز را آماده کردم و قبل از اینکه در روزنامه دیواری کار کنیم، برای آقای رفیعی فرستادم. آنها را خوانده بود و بعضی از قسمت‌ها را اصلاح کرده و نسخه‌ نهایی را در اختیارمان گذاشت تا در کنار پوستری که مسعود طراحی کرده بود، کار کنیم. کارها به خوبی پیش رفت و ما در آن سال‎ نمایشگاه روز دانش‌آموز را برگزار کردیم و اتفاقا متن روایت داستانی من برگزیده شد و جایزه‌ای هم برای آن گرفتم. حالا با گذشت سال‌ها، هر وقت یاد دوران دانش‌آموزی خودم می‌‌افتم آن متن را یک‌بار دیگر مرور می‌کنم؛ متنی که علاوه بر یادآوری خاطرات شیرین دوران مدرسه، یادآوری یک واقعه تاریخی در تقویم کشورمان هم هست؛ روایتی که بازخوانی آن خالی از لطف نیست و امروز هم می‌شود خواند و یاد و خاطره دانش‌آموزان شهید روز دانش‌‌آموز را گرامی داشت.

در نیمه دوم سال 57درس و مشق در مدارس نیمه‌تعطیل بود. مدیران یا انقلابی بودند یا دیگر اقتدار سابق را نداشتند. معمولا دانش‌آموزان برخی مدارس به تشویق معلمان یا تحت‌تأثیر فضای عمومی جامعه، مدارس را تعطیل می‌کردند و به راهپیمایی‌های انقلابی ملحق می‌شدند.
روز13آبان ده‌ها نفر از دانش‌آموزان دبیرستان‌های نزدیک دانشگاه تهران با تعطیل کردن کلاس‌های درس به سمت دانشگاه راهپیمایی و سر راه خود دبیرستان‌های دیگر را هم تعطیل کردند. نزدیک دانشگاه، سربازان ارتش با شلیک تیر هوایی و انفجار گاز اشک‌آور به مقابله با دانش‌آموزان پرداختند و آنها را متفرق کردند. دانش‌آموزان هم شعارهای «مرگ بر شاه» و «معلم به پا خیز محصلت کشته شد» سر دادند. سربازان در پیاده‌روی مقابل دانشگاه تا اطراف پارک دانشجو مستقر بودند و دانشجویان و مردم در محوطه‌ دانشگاه، پشت میله‌های سبز، روبه‌روی سربازان شعار می‌دادند.
عقربه‌های ساعت، 11صبح را نشان می‌داد، قرار بود جمعیت که بیشتر آنها دانشجو بودند، از دانشگاه به‌سوی منزل آیت‌الله طالقانی در پیچ‌شمیران راهپیمایی کنند. آیت‌الله طالقانی روز نهم آبان از زندان آزاد شده بود. مردم شعار می‌دادند و سربازان را دعوت می‌کردند تا به انقلاب اسلامی و مردم بپیوندند.
ناگهان یک سرباز که تحت‌تأثیر قرار گرفته بود، واحد تحت فرماندهی خود را رها کرد و به‌سوی مردم دوید. افسر فرمانده به‌سوی وی شلیک کرد و درگیری آغاز شد.
مردمی که غافلگیر شده ‌بودند، پشت ماشین‌ها، درخت‌ها و در جوی کنار خیابان پناه‌ می‌گرفتند.
عده‌ای مجروحان را به دانشکده پزشکی می‌رساندند. گروه‌های کوچکی از مردم و به‌خصوص دانش‌آموزانی که از جاهای مختلف به‌سوی دانشگاه می‌آمدند با شنیدن صدای تیراندازی به‌سوی دانشگاه دویدند. مرکز درگیری در محوطه ورودی دانشگاه جلوی سر در اصلی قرار داشت.نظامیان وارد محوطه دانشگاه شدند و شروع به تیراندازی و انفجار گاز اشک‌آور کردند. دانش‌آموزان و دانشجویان برای خنثی کردن اثرات گاز اشک‌آور، مقوا و کاغذ و شاخه‌ها و برگ‌های خشک درختان را آتش زدند. گروه فیلمبردار تلویزیون دولتی، از تمام این اتفاقات فیلمبرداری کرد. کارکنان انقلابی تلویزیون در اقدامی شجاعانه فیلم درگیری‌های دانشگاه را همان شب در برنامه خبر، به‌مدت 2دقیقه نمایش دادند. پخش تصاویر تیراندازی ارتش به‌سوی مردم بی‌سلاح، بینندگان میلیونی تلویزیون را به‌شدت مبهوت و خشمگین کرد. گروه دیگری از تظاهرکنندگان در بیرون دانشگاه به سمت خیابان‌های آناتول فرانس (قدس فعلی) و بزرگمهر حرکت کردند و شیشه‌های ساختمان حزب رستاخیز و نگهبانی برق دانشگاه را شکستند.
در خیابان تخت‌جمشید (طالقانی فعلی) هم بانک صنایع و معادن مورد حمله تظاهرکنندگان قرار گرفت.
بعد از تیراندازی و خروج مأموران از دانشگاه و انتقال زخمی‌ها به بیمارستان، تظاهرکنندگان در خیابان‌های اطراف دانشگاه پلاکاردهایی مانند «دانشگاه شهید داد» و « شهادت 56نفر در دانشگاه» را سردست گرفتند و خبر درگیری و کشتار در دانشگاه را به اطلاع مردم رساندند. مقامات فرمانداری نظامی تهران اعلام کردند که در وقایع دانشگاه در روز 13آبان، هیچ‌کس کشته نشده و تنها 3نفر مجروح شده‌اند.دکتر عبدالله شیبانی، رئیس وقت دانشگاه تهران گفت که درگیری های روز 13آبان تنها 14مجروح بر جا گذاشته است. روزنامه کیهان به نقل از رادیو ایران نوشت که تا ساعت 12شب، 12نفر از مجروحانی که به بیمارستان منتقل شده بودند درگذشته‌اند و حال 2نفر دیگر از آنها وخیم است. بعدها که آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی به‌طور رسمی منتشر شد، در میان شهدای انقلاب تنها نام 2نفر به نام‌های مصطفی حاجی و سیدمهدی سیدفاطمی ثبت شده بود که تاریخ شهادت‌شان 13آبان 1357بوده است.
نمایندگان مجلس، سعی کردند انتقادها را به سمت نخست‌وزیر وقت و دولت آشتی‌ ملی او جهت دهند، اما شاه همچنان در سیبل شعارهای مردم بود. حادثه 13آبان 1357پیامدهای سهمگینی برای حکومت شاه داشت. روز 14آبان تعدادی از ساختمان‌های دولتی، مؤسسات عمومی و اتوبوس‌های شرکت واحد به نحو مشکوکی به آتش کشیده شد، مأموران حکومت نظامی هم فقط نظاره می‌کردند. ابوالفضل قاضی، وزیر علوم و آموزش عالی، در اعتراض به کشتار دانش‌آموزان و دانشجویان در 13آبان استعفا کرد.
کابینه شریف‌امامی هم 2روز بعد و با عمری 70روزه مجبور به استعفا شد و جای خود را به دولت نظامی غلامرضا ازهاری داد. شاه هم در پیامی که در 15آبان از تلویزیون پخش شد، گفت: «من صدای انقلاب شما ملت ایران را شنیدم.»پیام شاه را مردم نشانه ضعف و زوال رژیم دانستند.امام‌خمینی (ره) روز 14آبان طی پیامی به ملت ایران از اقامتگاه خود در نوفل‌لوشاتوی فرانسه، واقعه دانشگاه را محکوم کرد و شاه را مسئول تمام خرابی‌ها و خیانت‌ها دانست. ایشان ضمن دعوت مردم به صبر فرمود: «من از این راه دور چشم امید به شما دوخته‌ام... و صدای آزادیخواهی و استقلال‌طلبی شما را به گوش جهانیان می‌رسانم.»


13آبان، یادآور فداکاری‌دانش‌آموزان
روایت‌های متعددی که از یوم‌الله 13آبان و روز دانش‌آموز در حافظه تاریخ مانده و هر سال این روز مهم و سرنوشت‌ساز را به دانش‌آموزان امروزی یادآوری می‌کند، ارزش‌های نهفته در بطن این رویداد فراموش‌نشدنی است؛ چراکه سیزدهم آبان، ازجمله روزهای پرفروغی  به حساب می‌آید که در تاریخ ایران‌زمین، همواره برجسته است. 13آبان روزی است که فرزندان ایثارگر و فداکار این مرز و بوم به جهانیان فهماندند که جلوی هر طاغوتی ـ هرچند خودش را قوی و قدرتمند نمایش دهد ـ می‌توان با توکل به خدا و تکیه بر قدرت ایمان ایستاد. در 13آبان ثابت شد که پشت استبداد و استعمار را می‌توان با تکیه به قدرت لایزال الهی، به خاک مذلت رساند. حماسه 13آبان ثابت کرد که همه قدرت‌های به‌اصطلاح عظیم شیطانی و طاغوتی، از درون پوچ و پوشالی هستند. در سیزدهم آبان وحدت کلمه معنا شد، تکیه بر قدرت ایمان جلوه کرد و قدرت رهبری دینی بار دیگر تجربه شد. این روز باشکوه که یادآور حماسه‌ها، ایثارها و فداکاری‌های دانش‌آموزان عزیزمان است، روز دانش‌آموز نامگذاری شد تا خاطره آن فرزندان دلیر انقلاب برای همیشه جاودان بماند و درسی فراموش‌ناشدنی برای تمام دانش‌آموزان در سراسر گیتی باشد.