برآمدن وکیل‌الرعایا در میانه هرج و مرج

مرجان آقبلاغی-روزنامه‌نگار

کتاب «کریم‌خان زند» با زیرعنوان «تاریخ ایران بین سال‌های1747تا1779میلادی» نوشته «جان ر.پری» را علی‌محمد ساکی به فارسی برگردانده که یکی از آثار خواندنی درباره تاریخ ایران است.

کریم‌خان زند، میان پادشاهان ایران، فرمانروایی خوشنام در تاریخ است. او از خان ایلیاتی، در میانه هرج‌ومرج پس از قتل نادرشاه به قدرت رسید و کشور را سامان بخشید. رفتار معتدل و مبتکرانه او در قدرت و مهارتش در ایجاد تعادل بین خواسته‌های خوانین ایلیاتی و سرکردگان شهرها، بین ایرانی و ترک و عرب، شیعه و سنی و غیرمسلمان، ثباتی کم‌سابقه در ایران به‌وجود آورد.

کریم‌خان زند، شخصیتی‌ بود شمایل‌سان. نامش یادآور رواداری و علو طبع و دلاوری ایلیاتی ا‌ست و شهرت او بدین صفات از عنوانی هم که چونان فرمانروا بر خود نهاد پیداست: وکیل‌الرعایا. کریم‌خان توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه افشار، تمام بخش‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود درآورد. همچنین برادر وی، صادق‌خان زند نیز موفق شد در سال۱۱۸۹ ه‍.ق بصره را از امپراتوری عثمانی جدا و به ایران پیوست کند و از این طریق، نفوذ ایران را بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج‌فارس مسلم گرداند. او در دوران اوج حکومت خود تقریباً بر تمام ایران حکومت می‌کرد، اما از تاج‌گذاری خودداری کرد و پس از پیروزی بر محمدحسن‌خان قاجار در دیوانخانه قدیم تهران بار عام داد و خود را وکیل الرعایا خواند. حکومت او دوره‌ای آرام در تاریخ ایران به‌شمار می‌رود. وی اجازه داد تا بعضی از اقوام ساکن شمال ایران مستقل از حکومت باقی بمانند و یکی از همان‌ها، آغامحمدخان از طایفه قاجار، با شکست لطفعلی‌خان، دودمان زندیه را برانداخت. در واقع، دوره 50‌ساله مابین مرگ نادرشاه و برآمدن دودمان شاهی قاجاریان که دقیقا مقارن است با شکوفایی کریم‌خان زند و برآمدن زندیه که عملا منحصر است به فرمانروایی فراگیر شخص او بر سراسر ایران، مگر خراسان، البته به‌علاوه بصره در آن‌سوی اروندرود.

برآمدن کریم‌خان زند حاصل چه سلسله وقایعی بود؟ وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران در دوره فرمانروایی او چگونه بود؟ چرا پس از مرگ او سران طایفه زندیه به‌جان هم افتادند و نتوانستند بنایی را که او بنیاد نهاد حفظ کنند؟ «جان ر.پری» در این اثر کوشیده است با غور در منابع دست اول به این پرسش‌ها پاسخ دهد و ضمن ترسیم سیمای کریم‌خان زند، تصویری نیز از ایران دوره او ترسیم کند. این کتاب یکی از آثار خواندنی و جامع، درباره زندگی کریم‌خان است، نگاهی تاریخی به تکوین هویت یگانه ایران در میان ملت‌ها و اقوام نوظهور غرب آسیا دارد و در این میان حکومت کریم‌خان زند را محور اصلی عصری می‌داند که از زمان برقراری سلسله صفویه و رسمیت‌یافتن مذهب تشیع دوازده‌امامی تا انقلاب منتهی به سرنگونی نظام شاهنشاهی در سال۱۳۵۷، سرنوشت این کشور را رقم زده است. حوادث تاریخی مذکور در این کتاب، اکثرا از منابع معاصرهمچون وقایع‌نامه‌های ایرانی، گزارش‌های سیاحان بریتانیایی، فرانسوی، هلندی، روس و جز اینها که از سرزمین‌های زند بازدید کرده‌اند و خاطرات ایرانیان و ارمنیان مقیم و مهاجر گرفته شده است.

جان ریچارد پری   (John Richard Perry) (زاده 1943) استاد فلسفه در دانشگاه استنفورد و استاد برجسته فلسفه در دانشگاه کالیفرنیاست. وی در زمینه‌های فلسفه زبان، متافیزیک و فلسفه ذهن سهم بسزایی در فلسفه داشته است. او در درجه اول به‌دلیل کار در زمینه معانی موقعیت (همراه با جان باردن)، انعکاس‌پذیری، شاخصی‌بودن، هویت شخصی و خودشناسی شناخته شده است. نشر نو به‌تازگی کتاب کریم‌خان زند را در 482صفحه، به بهای 450هزار تومان منتشر کرده است.