26نوع هیئت در تهران قدیم

به‌گفته «اردشیر آل عوض»، محقق فرهنگ عامه، در تهران قدیم 26‌نوع هیئت در قالب هیئات اصناف، سیاسیون، مذهبی‌ها و... فعالیت داشتند. در این گزارش کارکرد اجتماعی برخی از این هیئت‌ها و آداب و انواع پذیرایی از عزاداران حسینی را مرور کرده‌ایم.

انواع پذیرایی در هیئت‌های قدیمی
تهران قدیم از نعمت برق برخوردار نبود و عموماً برنامه عزاداری هیئت از ساعت 6:30صبح در تیمچه‌های بازار تهران شروع می‌شد. در تیمچه چیزی حدود 40‌سرا و کسب وکار تولیدی فعالیت داشتند. در ایام‌ماه محرم کسبه، کارشان را تعطیل و مراسم عزاداری برپا می‌کردند. یکی از خوشمزه‌ترین پذیرایی‌ها از عزاداران نان روغنی‌هایی بود که در کنارش پنیر و خرما می‌گذاشتند و صبحانه دلچسبی برای پذیرایی محسوب می‌شد.
اما معروف‌ترین غذای پذیرایی در تهران قدیم حلوای معطر و نان بود. البته هرکدام از اقوام هم متناسب با فرهنگ غذایی خودشان سعی می‌کردند بهترین غذا‌ها را در ایام‌ماه محرم و صفر برای برآورده شدن حاجات قلبی‌شان طبخ کنند.‌آش شله‌قلمکار، آش کشک، انواع پلو و خورشت به‌ویژه قیمه و رشته‌پلو و
شیربرنج از مهم‌ترین نذورات مردم در تهران قدیم بود.

آداب پذیرایی از عزاداران حسینی
پذیرایی درست و محترمانه از عزاداران حسینی، امری مهم و ضروری در هر هیئتی بود. اسباب پذیرایی از استکان و نعلبکی گرفته تا لیوان و بشقاب، باید بدون هیچ کم و کاستی فراهم می‌شد. برای نمونه در زمان پذیرایی زیر استکان چای، نعلبکی قرار می‌گرفت. چای را در سینی‌های کوچکی که کنارش یک قندان که مخلفات آن شامل قند، آبنبات قیچی، خرما و شکر پنیر بود می‌گذاشتند.
نکته مهم‌تر، نحوه توزیع غذا بود. با نیان هیئت‌ها اعتقاد داشتند که عزاداران برای دریافت غذا نباید دست‌شان را بلند کنند بلکه باید اعضای هیئت به نشانه احترام در مقابل عزاداران سر خم کنند و غذا را تحویل دهند.

تکیه دباغ‌ها و تقسیم پست‌های حکومتی
 تکیه دباغ‌ها در دوره پهلوی دوم پاتوق چهره‌های سرشناس و سفرای خارجی بود. مدیریت این تکیه را شعبان جعفری (شعبان بی‌مخ)، برعهده داشت. در این تکیه فعالیت‌های زیادی ازجمله تقسیم پست‌های حکومتی انجام می‌شد. در ماجرای کودتای 28مرداد‌ماه بسیاری از پست‌ها در همین تکیه تقسیم شد. سفیر عربستان هم که مذهب وهابی داشت معمولاً در روزهای تاسوعا و عاشورا در مراسم عزاداری تکیه دباغ‌ها شرکت می‌کرد.

عزاداری در کاخ گلستان
یکی از نهاد‌های پیشرو در برپایی مجالس عزاداری ایام‌ماه محرم و صفر در تهران نهاد سلطنتی بود. دربارخودش را موظف می‌دانست که حتماً در دهه محرم مراسم عزاداری برگزار کند. این مراسم عموماً در کاخ گلستان یا مسجد مجد‌الدوله برگزار می‌شد. قمرالسلطنه دختر فتحعلی شاه قاجار بنیانگذار اجرای مراسم تعزیه در اندرونی کاخ گلستان بود. این بانو در ایام‌ماه محرم با برپایی مراسم روضه و تعزیه مبدع سبکی نوین در اجرای نمایش تعزیه توسط بانوان شد.

تکیه مسجد شپشی‌ها
ارادت به خاندان عصمت و طهارت با گوشت و خون مردم ایران گره خورده است و به همین دلیل همه در هر جایگاه اجتماعی و مقام و رتبه‌ای سعی می‌کنند این عشق و علاقه را ابراز کنند. یکی از هیئت‌های معروف تهران قدیم هیئت مسجد شپشی‌ها بود. عزاداران این مسجد عموماً متکدیان و افرادبی خانمان بودند.

هیئت‌‌های خاص
سازمان‌ها و نهاد‌های دولتی هم ازجمله ارگان‌های‌فعال برای برپایی مجالس عزاداری ایام‌ماه محرم و صفر به‌ویژه دهه اول محرم در هر دوره‌ای بودند. مجالس خصوصی غیر‌دولتی، نیروهای نظامی، گروه‌های شغلی و اصناف، اقوام، مهاجران، مجالس جماعتی و محلی مانند هیئت بچه‌های دروازه قزوین یا دروازه دولاب، مؤسسات و انجمن‌ها، مراکز آموزشی، بقعه‌های متبرکه، هیئت‌های خانوادگی، دراویش و... از هیئت‌‌های خاص تهران بودند.

کنترل واعظ در هیئت داش‌مشتی‌ها
یکی ازمجالس خالص، بی‌ریا  وپرمخاطب هیئت داش مشتی‌های تهران بود؛ هیاتی که کنترل واعظ به‌دست اعضای آن بود و اگر سخنرانی خسته‌کننده یا زمانش طولانی می‌شد به سرعت با همان زبان و گویش داش مشتی در خواست کوتاه کردن سخن می‌کردند.

اطلاع‌رسانی و آگهی برای برپایی هیئت
اطلاع‌رسانی برای زمان اجرای مراسم عزاداری در تکایا هم حکایت و ماجراهای جالبی داشت. روزنامه اطلاعات بهترین گنجینه اطلاع‌رسانی و درج آگهی‌های دعوت مردم به شرکت در مراسم عزاداری ابا عبدالله حسین(ع) بود. معمولاً نخستین اعلامیه شروع مجالس عزاداری را تکیه دولت روی دیوار نصب می‌کرد. در محله‌های ضعیف‌تر بانیان هیئت برای اطلاع‌رسانی از اعلامیه دست‌نویس استفاده می‌کردند.
 آنطور که در منابع تاریخی آمده سال 1311بلدیه تهران همزمان با ایام‌ماه محرم مراسمی می‌گیرد و برای شرکت‌کنندگان متنی با این مضمون ارسال می‌کند: « برای کسانی که قرار است در این مجلس حضور داشته باشند کارت دعوت داده‌ایم و آقایان نیایند و ما معذوریم، جا نداریم.» جالب اینجا بود که مراسم فقط مردانه بود و جایی برای حضور بانوان درنظر گرفته نشده بود.
تراکت، پرچم، بیرق، پارچه‌‌های گلدوزی شده، تابلوهای فلزی ثابت اطلاع‌رسانی، پوستر، پیامک، بنرهای چاپی، تیزر‌های رادیویی و تلویزیونی و در حال حاضر شبکه‌های اجتماعی از مهم‌ترین ابزار اطلاع‌رسانی برای برپایی مجالس عزاداری امام حسین(ع) بوده است.