سنت ماندگار حاج‌مرزوق
محسن حسام مظاهری -نویسنده و پژوهشگر آیین‌های شیعی
«برخلاف تصور، آنچه امروز به‌عنوان سینه‌زنی و مداحی «سنتی» شناخته می‌شود، قدمت چندان بالایی ندارد و پیدایش آن به حوالی دوره مشروطه می‌رسد. یکی از افراد اثرگذار در پیدایش این سبک، محمد مرزوق عرب حائری معروف به «حاج‌مرزوق» بوده است.
حاج‌مرزوق طلبه و مداح عراقی ساکن شهر کربلا بود. جمعی از فعالان مذهبی اصناف بازار تهران که سبک مداحی‌اش را دیده و پسندیده بودند، از او برای آمدن به ایران دعوت کردند. حاج‌مرزوق ابتدا نپذیرفت، اما در پی اصرار و پیگیری بانیان «هیئت بنی‌فاطمه»(از نسل نخست هیئت‌های مذهبی ایران) سرانجام در سال۱۲۷۰ به ایران مهاجرت کرد و ساکن ایران شد.
حاج‌مرزوق نمونه جالب و قابل مطالعه‌ای در حوزه مناسک شیعی و تعاملات میان‌فرهنگی جوامع شیعی است؛ اینکه چطور یک نفر از کشوری دیگر برای ایجاد تغییر و اصلاح فرهنگ مناسکی دعوت می‌شود. در عرف امروزی، حاج‌مرزوق به نوعی یک استاد و مربی خارجی بوده است. درست مشابه تیم‌های ورزشی که برای تربیت بازیکنان خود از مربی خارجی دعوت می‌کنند، گروهی از فعالان و بازاریان مذهبی هم در سال‌های پایانی دوره قاجار از چنین الگویی بهره گرفته‌اند؛ منتها برای انتقال مهارت مناسکی و آیینی!
بررسی کارنامه حضور و فعالیت حاج‌مرزوق در ایران نشان می‌دهد که این الگو مجرب و موفق بوده است؛ چراکه حاج‌مرزوق توانست با همراهی هیئت‌ها و فعالان مذهبی تهران منشأ اثر بسیاری در سبک مداحی مرکز ایران شود تا جایی که از او به‌عنوان «پدر نوحه‌خوانی معاصر ایران» نام می‌برند.
بازتعریف سنت چهارپایه‌خوانی و ترویج آن در مراسم مسلمیه و ایجاد تغییر در سبک سینه‌زنی مهم‌ترین ثمرات حضور حاج‌مرزوق در ایران بود. تا پیش از آن زمان، سینه‌زنی متداول در مناطق مرکزی ایران سینه‌زنی تند و 3ضرب بود. اما حاج‌مرزوق، سینه‌زنی واحد و آنچه در عرف هیئتی «واحد و نُص» خوانده می‌شود و «دَمِ سرپا» و «زمینه‌خوانی» را در ایران به ارمغان آورد که تحول بسیار مهم و سرنوشت‌سازی بود و زمینه‌ساز تغییرات بعدی و ظهور سبک‌های تازه‌تر شد.
حاج‌مرزوق به‌دنبال تعریف لباسی صنفی برای مداحان نیز بود؛ مشابه آنچه خود می‌پوشید: کتی بدون لبه، عبایی بر دوش و فینه‌ای مصری بر سر که پارچه‌ای شیری‌رنگ(در مورد سادات، پارچه‌ای سبز) پایین آن پیچیده شده است. در این تلاش البته توفیق چندانی نیافت و این لباس، شاید به‌دلیل آنکه عقبه‌ای ایرانی نداشت، فراگیر نشد. تنها برخی از شاگردانش(مانند سیدمصطفی هاشمی‌دانا) آن را بر تن کردند و تا پایان عمر در آن لباس ماندند. هنوز هم اما معدودی از مداحان سنتی پایتخت این لباس را بر تن دارند.
تربیت نسلی از مداحان که چهر‌ه‌های شاخص مداحی سنتی(در معنایی که امروز می‌شناسیم) محسوب می‌شوند، ثمره دیگر حضور حاج‌مرزوق در ایران بود؛ مداحانی چون اکبر ناظم، شاه‌حسین بهاری، سیدحسن معطر، محمد علامه و محمدعلی اسلامی ازجمله شاگردان و تربیت‌یافتگان حاج‌مرزوق بودند که هرکدام از مداحان صاحب‌سبک و مهم تهران دوره پهلوی محسوب می‌شوند.
حاج‌مرزوق پس از سال‌ها زندگی در تهران در ۱۷تیر۱۳۲۹ درگذشت و پس از تشییع جنازه‌ای باشکوه در قبرستان نو در قم به خاک سپرده شد. اما ثمرات حضور او در ایران، همچنان بعد از سال‌ها به قوت خود باقی است.
