فرزندخواندگی از نگاه اسلام

علی‌الله سلیمی؛ روزنامه‌نگار

دنیای بچه‌ها، دنیای پر راز و رمزی است که در مرحله سنی کم، برای کسب تجربه‌های تازه و آشنایی با پدیده‌های پیرامون خود به راهنمایی و هدایت بزرگ‌ترها به‌ویژه والدین دلسوز و مهربان احتیاج دارند تا در کنار رشد و تربیت صحیح در کانون گرم خانواده، شخصیت وجودی آنها هم به مرور شکل گیرد و با شناخت و آمادگی بهتری وارد دنیای بزرگسالی شوند. اغلب بچه‌ها از وجود والدین اصلی خود بهره‌مندند اما در این میان، هستند بچه‌هایی که بر اثر طوفان حوادث زندگی، از نعمت والدین واقعی خود محروم هستند و برخی از آنها در خانواده‌های دیگر به‌عنوان فرزندخوانده پذیرفته می‌شوند تا سال‌های کودکی و نوجوانی را در کنار والدین تازه سپری کنند. برای تحقق چنین امر خطیری، اصول و ضوابط معین و مشخصی در جامعه اسلامی تدوین شده و اجرایی می‌شود که از کامل‌ترین اصول در نوع خود است.

 امری خداپسندانه
اسلام تکفل و نگهداری اطفال بی‌سرپرست را امری خداپسندانه می‌داند و به‌شدت مورد توصیه قرار داده است. اهمیت این موضوع در دین ما تا جایی است که در کتاب آسمانی ما مسلمان‌ها، قرآن‌کریم هم در چند آیه به موضوع فرزندخواندگی اشاره شده است. نزول آیاتی درباره فرزندخواندگی، نشانگر اهمیت این موضوع است.همچنین در قرآن، دو بار به سابقه فرزندخواندگی در پیش از اسلام هم اشاره شده است. مورد اول آیه نهم سوره قصص است؛ هنگامی که حضرت موسی(ع) را از آب گرفتند همسر فرعون (آسیه) گفت او را به فرزندی بگیریم شاید به ما سودی برساند. مورد دوم آیه ۲۱ سوره یوسف است؛ وقتی که عزیز مصر، یوسف را خرید، به همسرش زلیخا گفت: او را به فرزندی بگیریم.

 برادران دینی
همچنین در اسلام، فرزندخواندگی به شیوه جاهلیت و درنظر گرفتن تمام آثار فرزند واقعی، نفی شده است. قرآن با صراحت در آیه چهارم سوره احزاب آن شیوه را رد می‌کند: «و خدا فرزندخواندگانتان را فرزندانتان نساخت. اینها چیزهایی است که به زبان می‌گویید». این آیه با واژه «اَدعیاء» (جمع «دَعی») از فرزندخواندگی یاد و بیان می‌کند که رابطه فرزند با پدر و مادر، رابطه‌ای حقیقی و طبیعی است نه تشریفاتی و قراردادی. همچنین در آیه بعدی نیز تأکید می‌کند که فرزندان را به نام پدرانشان بخوانید که این نزد خدا منصفانه‌تر است و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید آنان را موالی و برادران دینی خود بدانید.

 ولایت شرعی
 پیامبر اسلام(ص)، قبل از بعثت، زید بن حارثه را که 8سال داشت فرزندخوانده خود برگزید و این فرزندخواندگی 30سال طول کشید. قرآن، 3 اثر مرسوم فرزندخواندگی، یعنی نَسَب، مَحرَمیت و ارث را نفی می‌کند. در موضوع نسب، در آیه ۴ سوره احزاب، رابطه نَسَبی فرزندخواندگی و نام‌گذاری فرزندخوانده به غیرپدر واقعی ردشده و در روایات نیز به عدم‌ثبوت نسبت میان فرزندخوانده و فرزندپذیر تصریح شده است. در کتاب‌های فقهی برای رابطه نَسبی میان فرزند و بستگان نسبی‌اش، آثار متعددی بیان شده است اما بعضی علما و مفسران معتقدند که در اسلام تنها برخی از این آثار (محرمیت، ارث و ازدواج) پذیرفته نشده اما آثار دیگر (مانند حضانت، ولایت شرعی، نفقه میان والدین و فرزندادن، ربا میان پدر و فرزند و...) برقرار است. در موضوع محرمیت هم در اسلام، 3 عامل نَسَب (رابطه نسبی فرزند با والدین)، سَبَب (مانند سببیت ازدواج در مَحرمیت عروس یا محرمیت ربیبه) و رضاع (شیردهی طبق ضوابط شرعی) موجب محرمیت می‌شود که هر کدام شرایط و ضوابط خاصی دارند. آیات ۳۶-۴۰ سوره احزاب بر عدم‌محرمیت همسر فرزندخوانده بر فرزندپذیر و حلال بودن ازدواج با او پس از جدایی دلالت دارد. برخی از فقهای معاصر، به محرمیت فرزندخوانده فتوا داده‌اند که نقدها و دفاع‌هایی را در پی داشته است. برای حل مشکل محرمیت میان فرزندخوانده و فرزندپذیر، برای برخی موارد راه‌حل‌های شرعی مانند شیردهی و ازدواج بیان شده است. به این راه‌حل‌ها، در کتب فقهی در احکام رضاع و نکاح یا در استفتائات از مراجع تقلید اشاره شده است.

 سهم ارث
همچنین در موضوع ارث، در رسم فرزندخواندگی، فرزندخوانده از پدر  اصلی خود ارث می‌برد چرا که به موجب ماده 861و 862قانون مدنی با آنها رابطه  نسبی دارد اما از پدر و مادری که به فرزند خواندگی گرفته شده ارث نمی‌برد مگر اینکه پدر و مادر دوم خود با رضایت ارثی را در وصیتنامه به نفع فرزند خوانده مشخص کنند.
همچنین والدین می‌توانند مالکیت اموال را به‌صورت صلح عمری به فرزند خود واگذار کنند و یعنی تا زمان زنده بود اختیار و مالکیت اموال برای خودشان است ولی بعد فوت به فرزند واگذار می‌شود.