قلعه پرماجرای ونک

سمیرا باباجانپور

محله خوش آب‌وهوای ونک درگذشته به 2 بخش تقسیم می‌شد؛ ده ونک و بخش ارمنی‌نشین که به ونک ارامنه معروف بود. ونک ارامنه بخش شرقی روستای ونک را در برمی‌گرفت و قلعه ارامنه در مرکز آن بود که پیرامونش کشاورزی و باغداری رونق داشت‌. هنوز هم قلعه ارامنه و گورستان ارمنیان در همین بخش وجود دارد. در تقسیم‌بندی شهری، بخش ونک ارامنه در محدوده محله آرارات و محله ونک در منطقه۳ قرارگرفته است و خیابان قلعه ارامنه از این دو محله عبور می‌کند. با این‌حال هنوز هم اهالی قدیم، محدوده ونک ارامنه را بخش مهمی از تاریخ ونک می‌دانند و قصه‌های بسیاری از آن نقل می‌کنند.

مهاجرت 13خانواده ارمنی به تهران
 ماجرای ارامنه محله ونک از آنجا آغاز شد که محمدشاه قاجار، وزیر خود «حاج میرزا آغاسی» را مأمور کرد تا ارامنه کشاورز  رابرای تامین علوفه چارپایان قشون دولتی  به تهران بیاورد. حاج میرزا آغاسی در سال۱۱۰۸ شمسی ۱۳خانواده ارمنی را از دهات چهارمحال و بختیاری به اطراف تهران (مکان فعلی قلعه ارامنه) آورد. آنها مردمانی کشاورز و دامدار بودند. در دست‌نوشته‌های به‌جا مانده از «میکائیل هارطونیان» که حدود 80سال پیش کدخدای قلعه ارامنه بوده، آمده که از 13 خانواده حدود 4 خانواده به مناطق اطراف یعنی دروس، تلو و... رفتند. خانواده‌های باقیمانده نیز به مدت 2سال در چادر، کنار چشمه‌ای که در محل فعلی باشگاه آرارات قرار داشت، به ‌سختی با پرورش گاو و گوسفند زندگی کردند تا خانه‌هایشان در محل قلعه فعلی ساخته شد. بعد از حاج میرزا آغاسی، «میرزا یوسف مستوفی‌الممالک» که مالک آن زمین‌ها بود، آنجا را به ارامنه بخشید. ارامنه خانه‌هایشان را با خشت و گل ساختند و طبق دست‌نوشته‌های میکائیل هارطونیان کنار هر خانه‌ای طویله‌‌ای وجود داشت. زمین‌های اطراف نیز زمین‌های کشاورزی و باغات مستوفی‌الممالک بود که ارامنه به‌عنوان رعیت‌های مستوفی در آن زمین‌ها کار می‌کردند.

خانه‌ها در حصار قلعه و 4برج
 چند سالی گذشت و ارامنه مهاجر و فرزندانشان برای امنیت بیشتر دورتادور خانه‌هایشان دیواری کشیدند و 4 برج در 4 طرف اصلی قلعه برای دید‌بانی بنا کردند. در «قلعه ارامنه» که زمین مربع شکل بزرگی بود خانه‌ها در امتداد هم ساخته‌ شدند. وسط قلعه هم کلیسای معروف «میناس مقدس» قرار داشت، اما با توسعه شهرنشینی کم‌کم دیوارهای قلعه برداشته شد و تنها بخش کوچکی از آن باقی ماند. این روزها قلعه ارامنه به یکی از مکان‌های دیدنی محله ونک تبدیل شده است.

عبادت در خانه‌ای کوچک
طبق اسناد تاریخی، زمانی که ارامنه در محدوده ونک ساکن شدند کلیسایی نداشتند؛ برای همین ناصرالدین‌شاه ۳۰۰تومان به آنها می‌دهد تا کلیسا بسازند. در دست‌نوشته‌های میکائیل هارطونیان، کدخدای ونک ارامنه آمده که 2 پسرعمو به نام‌های «گالوس هوسپیان» و «خوداقلی هوسپیان» از قلعه مأمور می‌شوند تا انجیل را به کلیسا بیاورند. آنها پای پیاده به «خرقان»، مکانی بین همدان و قزوین می‌روند. زمان بازگشت پسرعموها، ارامنه با مراسم مذهبی و روشن کردن کندر از آنها استقبال می‌کنند. چون هنوز کلیسا ساخته نشده بود پسرعموها به مدت 5 سال انجیل را در خانه خود که مقابل کلیسا بود نگاه می‌دارند. مردم نیز مراسم مذهبی خود را در اتاقکی روبه‌روی آن خانه انجام می‌دادند.





وزیر نیکوکار قاجار در باغ ونک

 نام میرزا حسن مستوفی‌الممالک با تاریخ و هویت ونک گره ‌خورده است؛ از قنات‌های بی‌شماری که برای آبادانی این روستا حفر کرد تا حمایت از ارامنه این روستا و توسعه کشاورزی و باغداری در این محدوده همه و همه ردی از حضور جدی این وزیر خوشنام دربار قاجار دارد. آن طور که در منابع تاریخی آمده زمانی که مستوفی‌الممالک زمین‌های ده ونک را از ناصرالدین‌شاه خرید، خانواده‌های کمی در آن زندگی می‌کردند. باغ‌ها و کوچه‌باغ‌های این محدوده بعدا توسط خاندان مستوفی یک ‌به ‌یک پدیدار شد و خیلی زود این ده کوچک، جای خود را به باغ‌های ایرانی داد. «سیما طایفه»، پژوهشگر مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دراین ‌باره می‌نویسد: «از میرزایوسف مستوفی‌الممالک در تاریخ به‌عنوان مردی نیکوکار یاد شده است. او در انجام امور عام‌المنفعه همچون آباد کردن روستاها و مزارع، احداث قنوات و حفر انهار اهتمام داشته است. او سال۱۲۶۵ خورشیدی بدرود حیات گفت و در باغ ونک، در آرامگاهی که خود ساخته بود، به خاک سپرده شد.

باغ ایرانی ونک

خانه مستوفی‌الممالک در محله قدیم ده ونک به باغ مستوفی‌الممالک معروف بود و حالا تبدیل به باغ ایرانی شده است که در فصل رویش گل لاله به‌خاطر وجود انبوه لاله‌های رنگارنگ بازدیدکنندگان زیادی دارد. عمارت‌های قدیمی باغ نیز مرمت‌شده و به زیبایی این باغ افزوده‌اند. این مکان در سال1384 شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

کلیسای سنت‌میناس؛ 2پله گودتر

کلیسای سنت میناس، از جاذبه‌های گردشگری محله ونک است. سبک معماری این کلیسا ارمنی است، اما برخلاف سایر کلیساها که روی صفحه‌ای بالاتر از سطح زمین قرار دارند این کلیسا 2‌پله پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفته است. کلیسای سنت میناس مقدس در تاریخ ۱۱دی۱۳۸۰ با شماره‌ثبت ۴۶۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

8رشته قنات محدوده ونک را سیراب می‌کرد؛ قنات‌هایی که از محدوده ونک ارامنه می‌گذشت و کشاورزی و باغداری این محدوده را رونق می‌بخشید. نخستین قنات این محدوده به شکل قنات‌های شهر یزد حفر شد.

4 برج نگهبانی در قلعه ارامنه بود که هنوز هم در محدوده محله فعلی آرارات وجود دارد. با این نشانه‌ها می‌توان گفت که محدوده ونک ارامنه، همان حدفاصل غرب خیابان سئول و شرق بزرگراه کردستان است.