قهرمانان و ضد قهرمانان یک قیام

فهیمه پناه آذر-روزنامه‌نگار

یکی از حرکت‌های محوری سیاسی در تاریخ معاصر ایران، قیام 15 خرداد 1342 شمسی است که تاثیر ویژه‌ای بر رویدادهای بعدی که به انقلاب اسلامی منجر شد، گذاشت. در این برهه تاریخی افراد زیادی بودند که نقش زیادی چه در شکل‌گیری این اتفاق و چه کشتار مردم داشتند. در این نوشتار، به معرفی و نقش این افراد پرداخته شده است.



سپهبد قرنی

سمت و پیشینه کاری: در زمان کودتای 28مرداد1332، فرمانده نظامی تیپ گیلان بود اما بر پایه اسناد موجود، خرده‌گیری سیاسی قرنی علیه حکومت محمدرضا شاه پهلوی از پایان 1335 و در دوران نخست‌وزیری حسین علاء آغاز شد.  در این دوران قرنی منتقد دولت‌های وقت بود و انتقاداتش از زمان نخست‌وزیری منوچهر اقبال در فروردین1336 بالا گرفت.قرنی در مهرماه1336 به درجه سرلشکری رسید که این امر نشانگر اعتماد محمدرضا پهلوی به او تا این تاریخ است، اما در 26بهمن1336 وی که با درجه سرلشکری در جایگاه رکن دوم ستاد ارتش بود از این سمت برکنار شد.
 نقش در واقعه 15خرداد: مبارزه سیاسی عملگرایانه سپهبد قرنی از 1336 آغاز شد؛ هنگامی که ریاست رکن دوم ارتش را برعهده داشت و طرح کودتایی را برای براندازی تاج و تخت محمدرضا شاه پهلوی ریخت که افشای آن، به دستگیری وی در 8 اسفند1336 انجامید. پس از رو شدن سندهایی درباره نقش آمریکا در این ماجرا و دستگیری قرنی، وی در 31تیر1337، از ارتش شاهنشاهی اخراج شد.قرنی در هشتم آذر 1339، پس از گذراندن 2سال و 8‌ماه زندان، آزاد و پس از آزادی از زندان، از 1341 کوشش خود را علیه حکومت پهلوی پررنگ‌تر ساخت.همراهی قرنی با افرادی چون محمدهادی میلانی و آیت‌الله طالقانی در جریان قیام 15خرداد باعث شد که بار دیگر ابتدا 9‌ماه و سپس 3سال زندانی شود.  
 سرانجام: سوم اردیبهشت ۱۳۵۸ به ضرب گلوله اعضای گروه فرقان در خانه‌اش ترور‌شد.

سیدمرتضی طباطبایی رفیعی

سمت و پیشینه کاری: طباطبایی رفیعی نخستین نفری است که خبر دستگیری امام‌خمینی(ره) را به شهر ورامین و روستای محمدآباد رساند و می‌توان وی را به‌عنوان نخستین کسی نام برد که باعث قیام 15خرداد مردم ورامین شد.
 نقش در واقعه 15خرداد: در قیام خونین 15خرداد سال42 تعداد زیادی از مردم روستای محمدآباد عرب‌ها از مسیری فرعی به سمت تهران حرکت کرده و نزدیک پل باقرآباد به سایر مردم که از پیشوا و ورامین در حمایت از امام راه افتاده بودند، پیوستند. شهید طباطبایی در جلو صف جمعیت حضور داشت و هنگام رسیدن به پل باقرآباد با تعداد زیادی از نیروهای شاه که با اتوبوس‌های واحد به این محل منتقل شده بودند، مواجه شد. به نقل از شاهدان عینی گفته می‌شود که نیروهای شاه بدون هیچ‌گونه اخطار قبلی به‌سمت مردم تیراندازی کردند. اسلحه نیروهای شاه از نوع برنو بود و چون این اسلحه تک تیر است، صدای زیادی نداشت و قیام‌کنندگان با سردادن شعارهایی مانند «پنبه‌ایه پنبه‌ایه» اینگونه تصور کرده بودند که تیرها مشقی است ولی در همین تیراندازی تعدادی از جوانان حاضر در جمعیت ازجمله شهید طباطبایی مورد اصابت گلوله قرار گرفته و به شهادت رسیدند.  
 سرانجام: شهید سیدمرتضی طباطبایی رفیعی یکی از 7 شهید قیام خونین 15خرداد سال42 است که پیکرش در گورستان مسگرآباد دفن شد ولی خانواده‌اش با تلاش فراوان مزارش را پیدا کرده و پیکرش را به زادگاهش در روستای محمدآباد عرب‌ها از توابع ورامین منتقل کردند.

آیت‌الله سیدعبدالحسین دستغیب    

سمت و پیشینه‌کاری: امام جمعه شیراز از سال 59 تا 60، دومین شهید محراب و از مبارزان سیاسی در دوران پهلوی
 نقش در واقعه 15خرداد: پس از اعلام لوایح شش‌گانه، او نیز به پیروی ازحضرت امام‌خمینی(ره)‌ به مخالفت با اهداف سیاسی رژیم پرداخت و چنان نقش مهمی درگسترش مبارزات درمیان مردم داشت که رژیم مجبور شد همزمان با سرکوبی قیام 15خرداد، او را نیز شبانه دستگیر کند. وقتی مأمورین به منزل او هجوم بردند، مردم خود را سپر ساختند و مانع از دستگیری او شدند. مأموران، افراد بسیاری را بازداشت کردند و سرانجام شهید دستغیب برای آزادی مردم خود را به فرمانداری نظامی معرفی کرد.او را تحت فشار مرکز به تهران اعزام کرده و به زندان فرستادند و پس از آزادی، بلافاصله او را تبعید کردند.
 سرانجام: در روز 20آذرماه1360، هنگامی که عازم نمازجمعه بود، به‌دست یکی از اعضای گروهک منافقین به شهادت رسید.


اسدالله علم

سمت و پیشینه کاری: بعد از حذف امینی، در سال1341 نخست‌وزیر حکومت پهلوی شد.
 نقش در واقعه 15خراد: مهم‌ترین حادثه زمان نخست‌وزیری علم قیام 15خرداد بود که گذشته از چگونگی حادثه و علل و عوامل آن، بی‌گمان نقش علم در این حادثه بسیار مؤثر بود به‌طوری که هرچند شاه در رأس هرم قدرت عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری درباره چگونگی برخورد با تظاهرات‌کنندگان بود اما در این میان نقش کلیدی را در سرکوب تظاهرات‌کنندگان شخص اسدالله علم، نخست‌وزیر برعهده داشت. داریوش همایون که خود سال‌ها در دوران محمدرضاشاه از دولتمردان عالی مقام کشور محسوب می‌شد، نقش قاطع علم در پایان دادن به قیام 15خرداد را مورد تصدیق قرار می‌دهد.
 سرانجام: 25فروردین1357، امیراسدالله علم، وزیر پیشین دربار رژیم پهلوی در بیمارستانی در نیویورک به‌دلیل بیماری سرطان خون در 59سالگی درگذشت.

ارتشبد غلامعلی اویسی    

سمت و پیشینه کاری: در سال1317 ریاست بخش‌های گوناگون نظامی را برعهده داشت. او در سال1332، فرمانده هنگ16 تیپ کازرون شد و پس از کودتای 28مرداد1332 به‌پاس خدماتش نشان درجه دوم رستاخیز گرفت. پس از طی دوره دانشگاه جنگ در تهران و دوره‌ ستاد و فرماندهی در آمریکا در سال1339 به ریاست ستاد گارد و در 1341 به فرماندهی لشکر یک گارد رسید.
 نقش در واقعه 15خرداد: فرمانده لشکر یک گارد، فرماندار نظامی تهران در سال1357 و عامل کشتار 17شهریور تهران.
 سرانجام: 28بهمن1362 به‌دست افرادی ناشناس در پاریس به قتل رسید.

حسن پاکروان

سمت و پیشینه کاری: قبل از قیام ۱۵خرداد تا روی کار آمدن نصیری، رئیس ساواک بود.
 نقش در واقعه 15خرداد: پاکروان دستور داد که تظاهرات ۱۵ خرداد را سرکوب کنند و به دستور او امام‌خمینی(ره)، آقای قمی و آقای محلاتی را به‌ترتیب از قم، مشهد و شیراز گرفتند و مستقیما به زندان بردند. همچنین به دستور وی حدود 200نفر از علما را دستگیر کردند و در عشرت‌آباد در سلول‌های انفرادی‌ انداختند. او عصر روز ۱۵خرداد در یک نطق رادیو - تلویزیونی، علیه امام‌خمینی و قیام‌کنندگان صحبت کرد. وی دستور کشتار مردم قم را در قیام ۱۵خرداد صادر کرده بود و درنتیجه، حدود 15هزار نفر در تهران و سایر شهرها به خاک و خون کشیده شدند.
 سرانجام: پاکروان روز ۲۲فروردین۱۳۵۸ در زندان قصر تهران به اتهام خیانت و مفسد فی‌الارض بودن به دستور صادق خلخالی تیرباران شد.