گفت‌و گو
زندگی آینده بدون هسته‌ای ممکن نیست
بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی در گفت‌وگو با همشهری از پیشرفت چشمگیر ایران در همه حوزه‌های هسته‌ای با وجود کارشکنی غربی‌ها می‌گوید
زهرا خلجی-روزنامه‌نگار
استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای در رسانه‌های رسمی و اجتماعی همیشه تحت‌الشعاع استفاده‌های غیرصلح‌آمیز و نظامی قرار گرفته است. اما حقیقت این است که مهم‌ترین کاربردهای این صنعت مهم و پیشرفته در دنیا در حوزه‌های مختلف ازجمله تولید برق، کشاورزی و پزشکی و بهداشتی، صنعتی و... شاید مغفول مانده باشد؛ حوزه‌هایی که بیشترین اثر را در زندگی روزمره مردم دارد. در ایران نیز اصلی‌ترین کاربردهای این انرژی حیاتی در همین حوزه‌هاست که اتفاقا شاهد پیشرفت‌های مهم و چشمگیری هم از سوی دانشمندان این حوزه‌ها هستیم. بهروز کمالوندی، سخنگو و معاون رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در امور بین‌الملل، حقوقی و مجلس در گفت‌وگو با همشهری درباره مزایا و اهمیت گسترش این انرژی در ایران و همچنین علل تمایل نداشتن غرب به دستیابی ایران به این فناوری ارزشمند به‌طور مفصل توضیح داده است.
دستیابی و استفاده از فناوری هسته‌ای چرا برای کشورمان ایران، مهم است؟
بسیاری از کشورهای دنیا حتی کشورهای کوچک به‌دنبال دستیابی به این فناوری هستند، اما ممکن است خیلی از این کشورها با چشم دیگری به این فناوری نگاه کنند یعنی نگاه غیرصلح‌آمیز اما در ایران عمده توجه ما به ابعاد صلح‌آمیز این صنعت است؛ چراکه تقریبا هربخش از زندگی ما را دربرمی‌گیرد. درست است که فقط بخش تولید سلاح هسته‌ای در رسانه‌ها سروصدا کرده، اما فناوری هسته‌ای به‌طور گسترده در زندگی ما اثر دارد.
مهم‌ترین حوزه‌ای که فناوری هسته‌ای می‌تواند شکل زندگی مردم را بهبود ببخشد، چه حوزه‌ای است؟
اولین و مهم‌ترین حوزه، برق است. تولید برق در نیروگاه‌های اتمی علاوه بر اینکه محیط‌زیست‌دوست است، اصطلاحا بار‌پایه (Base Load) هم هست؛ یعنی همیشه قابل‌دسترس است. انرژی‌های تجدیدپذیر مثل آب و باد و آفتاب به‌دلیل اینکه همیشه در دسترس نیستند، ممکن است چالش ایجاد کنند، بنابراین چون نیروگاه‌های اتمی بار‌پایه هستند، همیشه در دسترس است و می‌توان روی آن حساب کرد. انرژی هسته‌ای همچنین ارزش افزوده بسیار بالایی دارد یعنی با استفاده از میزان کمی از مواد، انرژی بسیار زیادی تولید می‌شود. به‌طور نمونه نیروگاه‌های دیگر برای تولید هزار مگاوات برق باید حداقل 14میلیون بشکه نفت مصرف کنند. معادل این گاز یا مازوت هم هست که مشکل ایجاد آلودگی دارد، اما در سوخت اتمی این مشکل وجود ندارد. پسماند سوخت اتمی هم پس از مصرف به شکل‌های دیگر قابل استفاده است اما نهایتا زباله‌اش هم به‌صورت ایمن و بدون مشکل نگهداری می‌شود. به‌خصوص کشوری مثل ما که امکانات دفن برای زباله اتمی هم دارد.
پس طبق گفته شما با استفاده از انرژی اتمی، تولید برق در کشور بیشتر می‌شود؟
طبق محاسباتی که با نرم‌افزارهای بین‌المللی WASP یا LEAP یا message برای اندازه‌گیری میزان برق اتمی که در کشور باید تولید شود انجام شده است، برق ایران باید 8 تا 12درصد اتمی باشد. هدف دولت هم این است که ظرف 2 تا 3سال آینده میزان برق کشور که الان 8 تا 10هزار مگاوات است به 100هزار مگاوات برسد. اگر متوسط این میزان را درنظر بگیریم، 10هزار مگاوات برق تولیدی در ایران باید از طریق انرژی اتمی تولید شود.
و دیگر حوزه‌های کاربردی انرژی اتمی که ایران نیز در آن به پیشرفت و استفاده رسیده است؟
حوزه مهم دیگر بهداشت است. عکس‌های ایکس‌ری، ام‌آر‌آی، اسکن و غیره به انرژی هسته‌ای نیاز دارند. همه اینها نیازمند چشمه‌هایی هستند که مواد اصلی آنها اتمی است. در شرایطی که دارو تحریم است، اگر نمی‌توانستیم این مواد را تولید کنیم یک میلیون بیمار که نیازمند عکسبرداری به روش هسته‌ای هستند، ناچار می‌ماندند اما حالا ما به مدد پیشرفت در این حوزه نه‌تنها این یک میلیون را پوشش می‌دهیم بلکه رادیو‌داروی 300 تا 400هزار نفر در خارج کشور را هم تامین می‌کنیم. در حوزه کشاورزی نیز این انرژی استفاده‌های متعدد دارد؛ از اصلاح بذر گرفته تا نگهداری محصولات در انبار. میزان ماندگاری محصولات کشاورزی که باید در انبار نگهداری شود درصورت تابش یک پرتوی گاما، از یک هفته به 2ماه می‌رسد. در دنیا نیز از این روش استفاده می‌شود. استفاده صلح‌آمیز از این انرژی به قدری متنوع است که پرداختن به آن از حوصله این گفت‌وگو خارج است. اهمیت این تکنولوژی در این است که صنایع دیگر را جلو می‌برد. به‌عنوان مثال، لیزر که با ذرات فوتون کار می‌کند، هم در برش‌های خیلی ظریف مثلا در جراحی چشم و جراحی‌های زیبایی استفاده می‌شود و هم در صنعت که با استفاده از آن فولاد را برش می‌دهند. هرچقدر این علم جلوتر می‌رود، استفاده آن می‌تواند متنوع‌تر شود. ارزش افزوده آن هم اهمیت زیادی دارد. حتی با پرتوهای هسته‌ای می‌توان وسایل پزشکی را استریل کرد و به جای استفاده یک‌بار مصرف، بارها از آنها استفاده کرد.
آمریکا بیشترین سهم را در استفاده از انرژی هسته‌ای و نیروگاه‌های فعال دارد، اما همیشه تلاش می‌کند ایران در مسیر دستیابی به فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای تحت‌فشار بین‌المللی باشد، علت این تلاش برای منزوی کردن ایران چیست؟
انرژی هسته‌ای در عین اینکه استفاده‌های متعددی دارد، بسیار علم پیچیده‌ای است و همه‌کس نمی‌تواند به آن دست پیدا کند. تلاش کشورهای غربی در این است که تا حد امکان ایران به جای تولیدکننده، در این زمینه مصرف‌کننده باشد. اما دانشمندان ایرانی موفق شده‌اند در مهم‌ترین جنبه‌های انرژی هسته‌ای به پیشرفت‌های قابل‌توجهی برسند. بنابراین پیشرفت علوم و تکنولوژی‌های پیشرفته، هم از نظر اقتصادی و هم علمی و حتی نظامی به ما قدرت می‌دهد که آمریکا از قدرت نظامی ایران می‌ترسد. اما لزوما کشور ما در سطح نظامی جلو نمی‌رود. درحالی‌که این علم هزاران شاخه دارد، آنها فقط استفاده نظامی را درنظر می‌گیرند و به‌همین‌دلیل نمی‌خواهند ایران در هیچ حوزه‌ای از انرژی هسته‌ای پیشرفت کند. در اخبار هم غنی‌سازی ایران را به ساخت بمب اتم ربط می‌دهند تا مردم دنیا و حتی ایرانی‌ها را تحت‌تأثیر قرار دهند و این ابزار فشاری باشد برای اینکه کلا از تولید این نوع انرژی دست بکشیم حتی اگر در بحث نظامی نباشد.
ارزش افزوده استفاده از این انرژی برای کشور چقدر است؟
ممکن است یک کشور کوچک نیازی برای سرمایه‌گذاری در این انرژی نبیند و به کشورهای همسایه وابسته باشد اما ایران کشور کوچکی نیست و برای 85میلیون جمعیت باید یک منبع مطمئن و دم‌دست داشته باشد به‌ویژه در شرایط تحریم. به‌عنوان مثال، در زمینه رادیوداروها، هر قدر اهمیت آن بالا می‌رود، طول عمرش کمتر می‌شود. مثلا رادیودارویی وجود دارد که طول عمرش بین 10 تا 15دقیقه است و نمی‌توان آن را وارد کرد. پس باید خودمان آن را تولید کنیم. حتی در برخی مواقع نیاز داریم که دستگاه شتاب‌دهنده را در بیمارستان مستقر کنیم تا همانجا تولید و مصرف کند.
دانش هسته‌ای در جهان به‌عنوان یکی از حوزه‌های پیشرفته و به‌اصطلاح لبه دانش شناخته می‌شود. دانشمندان ایرانی چه مسیری برای رسیدن به آن طی کرده‌اند؟
تکنولوژی یعنی اختراع و احتیاج ما در ابداع است. وقتی کسی پشت در می‌ماند بالاخره با پشتکار این در را باز می‌کند. در دانشگاه‌های خارجی به دانشمندان ایرانی اجازه تحصیل در رشته‌های مرتبط با هسته‌ای داده نمی‌شود مگر در رشته پزشکی هسته‌ای بسیار کم و با اکراه. در این شرایط وقتی ما تلاش کردیم خودمان آستین بالا بزنیم، یاد بگیرم و تجربه کنیم. اگر تجهیزات داشته باشیم مسلما بهتر پیش می‌رویم اما وقتی نداریم خودمان تولید می‌کنیم چون انگیزه داریم. الان در بحث غنی‌سازی بومی روش‌های ما حتی از روش‌های مرسوم در دنیا هم پیشرفته‌تر است. دانشمندان ایرانی با استفاده از مهندسی معکوس و ایده‌های خودشان چیزهایی تولید کرده‌اند که چون صفر تا صد آن بومی است، به‌راحتی هم قابل‌اصلاح است. الان زمان میوه‌دادن درخت صنعت هسته‌ای است و خارجی‌ها در واقع قصد دارند جلوی آن را بگیرند و به‌اصطلاح این درخت را بخشکانند. چون در بحث روابط بین‌الملل هر کشوری ضعیف باشد گوشه‌ای نشسته و کسی به آن کاری ندارد اما به مجردی که قدرتمند شود، در چالش قدرت می‌افتد. اگر در زمینه هسته‌ای و دفاعی قدرتی نداشتیم و دستمان جلوی کشورهای دیگر دراز بود کسی به ما کاری نداشت اما حالا به‌دلیل ترس از قدرت ایران تلاش می‌کنند که خواسته‌های خودشان را تحمیل کنند اما در نهایت این قدرت ماست که به آنها تحمیل می‌شود و مجبورند آن را بپذیرند.
آینده ایران در فناوری‌های هسته‌ای را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟
در حال حاضر مسئولان رده بالای کشور، رهبر معظم انقلاب و رئیس‌جمهوری یک برنامه بلندمدت در این زمینه دارند. سازمان انرژی اتمی هم یک برنامه 20ساله تعریف کرده است که تمام حوزه‌های مختلف را در چرخه سوخت از اکتشاف تا پسماندداری، حوزه‌های پزشکی و کشاورزی همه را دربرمی‌گیرد. هدف این است که ایران یکی از کشورهای پیشرفته دنیا در شاخه‌های مختلف این صنعت باشد. کشورهایی که درحال‌حاضر در همه حوزه‌ها فعال هستند انگشت‌شمارند و ایران جزو کشورهای اصلی است که در همه شاخه‌ها فعال است و با سرعت پیش می‌رود. ما هر سال یک پیشرفت را در حوزه‌های مختلف معرفی می‌کنیم و آینده بسیار روشنی در این صنعت داریم.
در چه حوزه‌هایی برای پیشرفت کشور سرمایه‌گذاری شده است؟
مهم‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه برق است. 2تا نیروگاه به غیر از نیروگاه فعلی در حال ساخت است و برای هر کدام حدود 5میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شده است. فکر نمی‌کنم هیچ پروژه‌ای در کشور با این ابعاد از سرمایه‌گذاری داشته باشیم. تولید 10هزار مگاوات برق را هم در برنامه داریم که خوشبختانه از سوی دولت این اجازه را داریم تا از منابع و روش‌های مختلف بین‌المللی استفاده کنیم که آن را گسترش بدهیم تا به درصد مورد نظر برسانیم. در حوزه سامانه‌های پرتودهی برای مصارف کشاورزی و استریل وسایل پزشکی بنا داریم مراکزمان را که فعلا 2تاست، به 10مرکز برسانیم. آمایش سرزمینی هم انجام شده و مکان‌های مختلف به شکل عمده در قطب‌های کشاورزی درنظر گرفته شده است تا محصولات بدون جابه‌جایی به میزانی که مضر نیست و فقط برای از بین بردن باکتری‌هاست پرتودهی شوند تا به محض رسیدن به بازار مصرف کاملا سالم و تازه بمانند. در کل هدف بزرگ این صنعت و ریاست سازمان انرژی هسته‌ای این است که فقط در مبحث علمی این انرژی باقی نمانیم بلکه بعد از سطح تحقیقاتی به مرحله صنعتی هم برسیم. بنابراین هم صنایع را درگیر می‌کنیم و هم بخشی را به بخش خصوصی منتقل می‌کنیم.
آینده را می‌توان بدون استفاده از فناوری هسته‌ای تصور کرد؟
امکان ندارد. صنعت هسته‌ای در زندگی همه ما جاری شده است. هرقدر جلوتر می‌رویم نیاز به آن بیشتر هم می‌شود. ضمن اینکه یک زنجیره پیوندی بین تکنولوژی‌های پیشرفته است. مثلا کوانتوم که علم آینده دنیا‌ست و ایران هم در این زمینه بسیار خوب عمل کرده است، 3حوزه اصلی دارد؛ کامپیوتر، مخابرات و محاسبات. کامپیوترهای کوانتومی در آینده می‌توانند هزاران برابر قدرت کامپیوترهای فعلی عمل کنند. حالا از این علم در بیولوژی هم استفاده می‌شود. ما در ایران دانشمندانی داریم که روی کوانتوم در زیست‌شناسی کار می‌کنند که در حوزه سلامت، تحقیقات و بررسی‌های ژنتیک بدن انسان کمک می‌کند.
