صورت تکمیل‌شده فلسفه دین

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

کتاب«فلسفه دین» جلد چهاردهم از مجموعه آثار استاد محمدتقی جعفری است که با تدوین و تنظیم دکتر عبدالله نصری به‌تازگی ازسوی انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران چاپ و منتشر شده است. کتاب حاضر شامل مباحثی از استاد محمدتقی جعفری در حوزه دین‌پژوهی است. این اثر، صورت تکمیل‌شده رساله فلسفه دین است که به‌عنوان دفتر یکم از سلسله بحث‌های فلسفه دین، به درخواست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی توسط استاد جعفری تحقیق و از سوی پژوهشگاه در سال 1375منتشر شد و برخی از این مباحث هم برای نخستین‌بار در قالب کتاب منتشر می‌شود. عبدالله نصری که تدوین و تنظیم کتاب حاضر را انجام داده، پژوهشگر فلسفه و استاد گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی است. او از شاگردان علامه جعفری است که آثار متعددی در حوزه فلسفه تالیف و منتشر کرده است. با او درباره کتاب تازه منتشر شده «مجموعه آثار 14- علم و دین» استاد محمدتقی جعفری گفت‌وگو کرده‌ایم.

یکی از ویژگی‌های کتاب«فلسفه دین»، بحث «تعریف دین» است. درباره این مبحث بیشتر توضیح دهید.
بحث«تعریف دین» در محضر استاد جعفری، پس از فراز و نشیب‌های فراوان به این صورت انجام شد که ابتدا ایشان مقدمه‌ای روش‌شناختی برای تعریف‌پذیری در گستره‌های گوناگون علوم انسانی به‌طور کلی و به‌ویژه دین‌شناسی نوشتند. این مقدمه مورد شرح و بسط اینجانب قرار گرفت و توسط ایشان تأیید و اصلاح شد و سپس چند سؤال روش‌شناختی بر آن افزودم و ایشان هم پاسخ این سؤال‌ها را که به تعریف‌پذیری دین به‌طور خاص متعلق بودند، به تفصیل مرقوم داشتند. پس از مقدمه روش‌شناختی، قرار بر این شد که «تعاریف عمده از دین» با ارجاع به مأخذ اصلی و تحلیل کوتاهی از کلیدی‌ترین مفاهیم نظام فکری دانشمندان صاحب تعریف ارائه شود تا با رویکرد نظام‌مند و در قالب نظام معرفتی آنان، تعریف و نقد شود. این تصمیم جز در 2مورد تعریف جیمز و یونگ- از روانشناسان ماکروتئوریسین و مؤثر در تاریخ دین‌پژوهشی نوین- به انجام نرسید و با رحلت استاد جعفری، مجال تداوم حاصل نشد. تعاریف متعدد دیگری توسط محققان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی استقصا شده بود که مورد نقد و تحلیل استاد جعفری قرار گرفت. برای حفظ امانت، در عبارت‌های استاد هیچ‌گونه تصرفی نشده و همه عبارت‌ها مشخص شده‌اند. در چاپ جدید این اثر در قالب مجموعه آثار 14، فصلی با عنوان«تعاریفی دیگر»، برگرفته از برخی نقد و بررسی‌های استاد جعفری بر کتاب «جامعه‌شناسی ادیان» نوشته ژان پل ویلم، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی افزوده شده است.
از قسمت‌های تکمیلی این موضوع، بخش دوم آن است که با جزئیات و شرحیات کامل آمده است. این بخش شامل چه مواردی است؟
بخش دوم هم شامل 5بحث، از برخی آثار به کتاب حاضر اضافه شده است: الف) «تاریخ خداشناسی و خداپرستی»، مأخذ از جلد 17ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه (مجموعه 27جلدی)؛ ب) «یک نگاه دقیق به ترس و رابطه آن با مذهب»، مأخذ از جلد 6مجموعه 27جلدی ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه؛ ج) «بحثی درباره خدایان و بت‌ها»، برگرفته از جلد 14تفسیر نقد و تحلیل مثنوی؛ د) «برهان وجوبی»، برگرفته از جلد 14تفسیر، نقد و تحلیل مثنوی؛ ه) «طبیعت و ماورای طبیعت» که از سلسله سخنرانی‌های استاد در دانشکده نفت آبادان در دهه 1350است؛ و) عدل الهی، مأخذ از جلد 4تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی؛ ز) عدل الهی از دیدگاه بشری، برگرفته از سخنرانی در دانشگاه تبریز، سال 1349. بنابر رایزنی‌های صورت گرفته و هماهنگی با استاد جعفری، مقرر شده بود که برای تسریع کار برخی از محققان همکار در پژوهشگاه، سؤالاتی را در زمینه مسائل و مباحث فلسفه دین به استاد عرضه کنند تا ایشان با پاسخگویی به آنها، دفترهایی را در باب فلسفه دین تالیف کنند. در باب تعریف دین در ابتدا تعاریفی از کتاب‌های گوناگون استخراج و تقدیم استاد شد. چند جلسه نیز همراه با تنی چند از دوستان به گفت‌وگو با استاد نشستیم که آن مباحث نیز مکتوب و مورد بازبینی ایشان قرار گرفت. برادر گرامی جناب آقای دکتر قراملکی به تقسیم‌بندی و تدوین مجموعه مطالب استاد پرداختند و در ضمن با بیان برخی از توضیحات خود بر غنای بحث افزودند. در مقدمه تعریف دین هم ایشان روش کار خود را بیان کرده‌اند. پس از اتمام کار، یک‌بار دیگر اینجانب به بازخوانی و تنقیح برخی مطالب پرداختم که عنوان «تعریف دین» با فصل‌بندی جدید مشخص شده است.
از دیگر مباحث کتاب حاضر، بحث «قلمروی دین» است که نکات تازه‌ای هم دارد، سیر تدوین این بخش به چه شکل بود؟
بله، سومین مبحث، مربوط به «قلمروی دین» است که برادر گرامی جناب آقای دکتر محمدرضا اسدی زحمت طرح سؤالات و تدوین مطالب آن را بر‌عهده داشتند. این بخش، نخست در سال 1357توسط پژوهشگاه منتشر شد. ایشان مطالبی را برای چاپ جدید در اختیار اینجانب قرار دادند که تاکنون منتشر نشده است. جناب آقای دکتر اسدی حواشی چندی را بر مباحث استاد جعفری افزوده‌اند که راهگشای فهم دقیق‌تر مطالب است.
در جلد چهاردهم از مجموعه آثار استاد محمدتقی جعفری، به مباحثی چون«دین و سیاست» و «رابطه علم و دین» هم پرداخته شده است. درباره این مباحث هم توضیح دهید.
مبحث چهارم کتاب، به رابطه «دین و سیاست» پرداخته که با عنوان سکولاریزم تالیف شده است. این اثر برای نخستین‌بار در مجلد 25ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه منتشر شد که در این کتاب با فصل‌بندی جدید عرضه شده است.
پنجمین مبحث هم در باب «رابطه علم و دین» است که استاد جعفری عنوان «علم و دین و فلسفه به‌معنای حکمت، 3عنصر اصلی حیات معقول انسان‌ها» را برای آن انتخاب و درباره رابطه علم و دین، رابطه علم و فلسفه با ماورای طبیعت و محدودیت‌های علم در شناخت واقعیات، مطالب مهمی را بیان کرده‌اند. این مباحث در زمان حیات استاد در چندین شماره از روزنامه اطلاعات منتشر شده است. قابل ذکر است که فقدان دستخط‌های استاد و اغلاط راه‌یافته در متن موجود، دشواری‌های بسیاری را برای تنسیق و نشر آن فراهم آورد. توضیح اینکه، مباحث علم و دین، همراه کتاب «همگرایی دین و دانش» به «مجموعه آثار 15- علم و دین» منتقل شده است.