گزارش
وسوسه‌های سنگی
گشت‌و‌گذاری در راسته انگشترسازان و انگشترفروشان بازار بزرگ تهران؛ از فیروزه نیشابور تا عقیقِ چینی
سحر جعفریان- روزنامه‌نگار
باید عشق‌باز باشی تا خرید انگشترهای خوش‌رکاب با آن سنگ‌های رنگارنگ و قیمتی بر تارکشان را بهانه کنی و راهی بازار بزرگ تهران، حوالی مسجد امام‌خمینی(ره) شوی؛ آنجا که تا چشم کار می‌کند، دور و اطرافش، مغازه‌ها و حجره‌های تنگ و کوچک انگشترسازی و انگشترفروشی جای دارد و مشتریان با شوق، ویترین‌ها را می‌پایند؛ ویترین‌هایی که با سینی‌های مخصوص انواع سنگ از فیروزه اصل نیشابور گرفته تا عقیقِ چینی(!) در کنار رکاب‌های از پیش آماده طلا و نقره با نقوش چشمگیر، پر شده است؛ انگشترهایی با نوسان قیمت از 100هزار تومان تا چند 10میلیون تومان‌هایی که گاهی به میلیارد هم می‌رسد! فقط کافی است انگشترساز معروف و به‌اصطلاح برندی روی رکابی خاص با سنگِ گران‌قیمت، هنرنمایی کند و بعد، شما هم دلتان نزد آن هنر گیر کند. آن وقت است که مبلغ انگشتر همینطور، صعودی بالا می‌رود! آری؛ اینجا می‌توانید انگشترهایی پیدا کنید با سنگ‌هایی درشت و رکاب‌هایی حتی با فلز طلا که سفارش مشتری‌هایی خاص‌پسند هستند برای استفاده خودشان یا برای اهدای هدیه‌ای بی‌نظیر یا تکمیل کلکسیون متفاوت‌شان! البته سنگ‌های جدید مانند آمیتیس بنفش و ارغوانی، یشم سبز، گارنت و کوآمارین با تبلیغات سنگ‌درمانی و تقویت انرژی چاکرا‌ها نیز در میان سنگ‌های فیروزه، حدید، عقیق، شرف‌الشمس، در نجف و یاقوت دیده می‌شود. راسته انگشترفروشان بازار بزرگ تهران نیز با قدمت بیش از یکصد سال در کنار قم، شهر انگشتر ایران و بازارچه‌های قدیمی شهر ری، سال‌هاست که مشتریان ثابت خود را دارد.
هم زیبایی و هم رزق و روزی!
کمتر فروشنده‌ای راضی به گفت‌وگو می‌شود. علت را که جویا می‌شویم، اغلب می‌گویند: «چند سال پیش، خبرنگاری مانند شما آمد اینجا و گزارشی از انگشترهای دست‌ساز و خاص گرفت. بعد از آن، هر زمان گذرمان به اداره مالیات و امثالهم می‌افتاد، به ما می‌گفتند شما که وضع و ا‌حوالتان خوب است! درحالی‌که تعداد آن انگشترهای دست‌ساز و خاص آنقدر در بازار محدود است که در بساط هر مغازه‌دار و حجره‌داری یافت نمی‌شود!» از مسیر پله‌نوروزخان به سمت «زردوز» حرکت می‌کنیم. آنجا، اقبال یارمان می‌شود و تعدادی از مغازه‌داران برای گفت‌وگو، روی خوش نشان می‌دهند. «حاج اسماعیل» یکی از همان مغازه‌داران قدیمی است که می‌گوید: «پدر خدابیامرزم از قدیمی‌های این راسته بود که سواد نداشت، اما انگشترساز خِبره‌ای بود. یادم هست از اعیان و اشراف آن زمان می‌آمدند پیش پدرم و سفارش انگشتر به او می‌دادند. من و برادرهایم نیز کنار او، شاگردی کردیم و فوت و فن‌های انگشترسازی را آموختیم. اینکه چطور رکاب انگشتر را با طرح‌های فیلی، چنگی، حصیری، اشکی، جواهری، خورشیدی، شیاری، عربی، طاووسی، شیراز، صفوی، شکوفه و... زینت بدهیم یا اینکه چه طرح و ذکری بر سنگش حک کنیم. آن زمان که ما کار را یاد گرفتیم خبری از رکاب‌های ماشینی یا سنگ‌های تقلبی نبود. آن زمان هر چه بود اصل بود و دست‌ساز. اصلا همین اصل و دست‌ساز بودن (حکاکی، دوات‌کاری و قلم‌زنی)، قیمتشان را بالا می‌برد و گران‌شان می‌کرد. این انگشترهای قدیمی با این ویژگی‌ها که خدمتتان عرض کردم اگر در بازار باشند، قیمتشان نجومی و چند صد میلیونی است.» او ادامه می‌دهد: «هم‌اکنون، انگشترهای نفیس که کار دستِ انگشترسازان نسل جدید است، عمدتا بیشتر از 20تا 30میلیون تومان قیمت ندارند. اگر انگشتری با قیمت بالاتر از اینها که گفتم یافتید، بدانید علت آن، گوهر و سنگش است؛ نه هنرش.» «سعید» انگشترساز جوانی است که کارگاه تنگ و تاریکش کمی آن طرف‌تر از مسجد امام خمینی (ره) قرار گرفته است. از پشت دستگاه تراش حلقه بلند می‌شود و رکابی را که طرح انداخته با پارچه مخصوصی برق می‌اندازد و می‌گوید: «آنهایی که انگشترباز هستند، یک پای‌شان در این بازار است و یک پای‌شان هم در بازارهای محلی انگشتر از تجریش و امامزاده صالح(ع) تا شوش، مولوی، نازی‌آباد و شهرری. اغلب هم به زیبایی و خواص سنگ‌ها اهمیت می‌دهند.» می‌خندد و ادامه می‌دهد: «تعداد آن مشتری‌هایی هم که دنبال سنگ برای کسب رزق و روزی و دوری از چشم زخم هستند، کم نیست.» او با اشاره به 5سنگی که بیشترین طرفدار میان مشتریان را دارد، می‌گوید: «عقیق یمن، فیروزه، حدید، در و یاقوت 5سنگی هستند که به سبب خواص درمانی به شهرت رسیده‌اند. نقره هم سومین فلز گرانبهای دنیاست و اگر از این 5سنگ روی انگشتر نقره استفاده شود، می‌گویند خاصیت درمانی خیلی زیادی به همراه خواهد داشت. البته اینکه از چه رکاب انگشتری استفاده کنید هم خیلی مهم است؛ مثلاً رکاب‌های دست‌سازی که مهر استادان معروف روی آنها حک شده باشد، ارزش خیلی زیادی دارند و به نوعی شناسنامه انگشتر محسوب می‌شوند که با گذشت زمان، عتیقه هم می‌شوند.» او در مورد تولید سنگ‌های زینتی و قیمتی نیز می‌گوید: «خوشبختانه در زمینه تولید سنگ و نگین به واسطه منابع طبیعی که در اختیار داریم، حرف اول را می‌زنیم، اما به هر حال مانند هر بازار دیگری، اجناس و محصولات فیک و غیراصیل هم اینجا یافت می‌شود.» گران‌ترین انگشتر حجره‌‍‌اش که به‌تازگی کار ساختش را به پایان رسانده مربوط به سفارشی به مناسبت سالروز ازدواج است با قیمت 80میلیون تومان؛ آن هم به سبب نگین الماسی که روی رکابی ظریف کار گذاشته شده است.
بازار خرید و فروش هم در مغازه‌های این راسته داغ است و هم در بساط دستفروش‌هایی که در هر انگشتشان بیشتر از 5، 6انگشتر نگین درشت جای داده‌اند و هر چند لحظه در میان با صدای بلند خطاب به رهگذران می‌گویند: «انگشتر با مُهر استاد فرهاد، نگین عقیق یمن دارم... خوش رکابِ صفوی دارم... بیا این ور بازار...» و مشتریانی که با وسوسه خرید به صرفه‌تر، سوی‌شان راه کج می‌کنند.
اهدای انگشتر؛ رسم خانوادگی
مشتریان در این بازار، 2گروه هستند یا خریدارند یا فروشنده‌هایی خُرد که به هزار دلیل می‌خواهند انگشتر یا انگشترهایشان را بفروشند؛ مانند «صابر» که می‌گوید: «از پدربزرگم 2انگشتر به ارث دارم که کار استاد «جدی» (یکی از انگشترسازان قدیمی تهران) است. می‌خواهم اینجا به کارشناس نشان بدهم تا قیمت‌گذاری کند. البته این انگشترها را پیش پسر بزرگ خود استاد جدی در منوچهری برده‌ام، اما او توصیه کرد که حتما قیمت از سوی چند کارشناس تأیید شود. راستش به پول احتیاج دارم و می‌دانم که این انگشترها را خوب می‌خرند.» محمد، مشتری دیگری است که می‌خواهد به مناسبت سالروز تولد پسرش، انگشتری خاص سفارش دهد: «دنبال رکاب نقره با سیاه‌قلم هستم که روی آن نام و تاریخ تولد پسرم حک شود. سنگ فیروزه اصل هم سوارش باشد. دلم می‌خواهد این انگشتر سفارشی و دست‌ساز برای پسرم به یادگار بماند؛ درست مانند انگشتر یادگاری که پدرم به من هدیه داده و حالا انگار در خانواده ما به رسم تبدیل شده است. قیمت‌ها هم به‌نظرم معقول است. به هر حال صنعت و هنر دست با صنعت و هنر ماشینی تفاوت‌هایی دارد که آن را منحصر به فرد می‌کند.» مشتریانی هم به‌دنبال انگشترهای ارزان‌قیمت هستند؛ مثلا از 100هزار تومان تا 500هزار تومان. شایان، از طرف مدرسه‌شان نماینده شده است تا برای مراسم به سن تکلیف رسیدن همکلاسی‌هایش انگشترهای عقیق تهیه کند. بعد از گشتی کوتاه در بازار، متوجه می‌شود برای تهیه انگشترهای یکسان و هم‌قیمت باید از قبل سفارشش را ثبت کند. او می‌گوید: «انگشتر را به‌عنوان یادگاری برای مراسم جشن تکلیف مدرسه انتخاب کردیم تا همیشه به یادگار بماند. این انتخاب و پیشنهاد معلم دینی‌مان بود که با استقبال هم مواجه شد، ولی خب هر چه در این بازار می‌گردم انگشتری با قیمتِ مناسب بودجه دانش‌آموزی پیدا نمی‌کنم! برای یک انگشتر مناسب و مهر شده با نام مدرسه‌مان باید چیزی بیش از 200تا 300هزار تومان هزینه کنیم؛ البته یکی از انگشترسازان توصیه کرد که از فیروزه چینی در سفارش‌مان استفاده کنم تا ارزان‌تر تمام شود. فیروزه‌های چینی قیمتشان بین 50 تا 80هزار تومان است.» کاظم، کلکسیونری است که تاکنون بیش از 100مدل انگشتر عتیقه، گران‌قیمت و خاص جمع‌آوری کرده است. او در این‌باره می‌گوید: «سنگ عقیق شاید بیش از 100نوع دارد که گران‌ترین آن عقیق یمنی است که داخل آن چهره انسان یا دعا حک می‌کنند. برخی انگشترسازان داخل این سنگ، گونه‌های مختلف فسیل گیاهی جایگذاری می‌کنند که آن هم باعث می‌شود قیمت انگشتر افزایش یابد. من در کلکسیون خود که از حدود دهه 50آن را جمع‌آوری می‌کنم، یکی از همین انگشترها دارم که فسیلی گیاهی در میان دارد. سال گذشته یک کارشناس انگشتر، کلکسیون انگشترهایم را به‌طور تقریبی، 500میلیون تومان قیمت‌گذاری کرد، اما من فروشنده نیستم!»
شیوه‌های تشخیص اصل از فیک
برای خرید انگشتر با فلز و نگین اصل باید نسبت به ویژگی‌های منحصر به فرد هر فلز و سنگی، آگاه باشید. اکبر سرابی، انگشترساز است و به نوعی بعد از سال‌ها فعالیت در این صنف به درجه کارشناسی سنگ البته به‌گفته خودش به‌صورت تجربی رسیده است. او درباره تشخیص محصول اصل و تقلبی در بازار انگشترهای نفیس ایرانی می‌گوید: «روش‌هایی وجود دارند که یک فرد بی‌تجربه می‌تواند با استفاده از آنها اصل یا تقلبی بودن مواد به‌کار رفته در انگشتر دلخواهش را تشخیص دهد. نخست باید بدانید که در صنعت اصیل انگشترسازی ایرانی، به‌طور حتم از سنگ‌های طبیعی نه صنعتی استفاده می‌شود. از سویی، همه سنگ‌های موجود در طبیعت دارای ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاص هستند که هر کسی می‌تواند با کمک اطلاعات به ثبت رسیده از کانی‌ها و براساس ویژگی‌های ظاهری در مورد اصالت و مرغوبیت سنگ مورد نظر تا حدودی اطمینان حاصل کند. ویژگی اول یک انگشتر اصل، شفافیت نگین آن است. سنگ‌هایی که از طبیعت استخراج می‌شوند به‌دلیل قرار گرفتن در معرض عواملی مانند فرسایش و تحمل فشار معمولا دارای سطحی مات هستند؛ درصورتی که سنگ‌های مصنوعی دارای سطحی شفاف‌ترند؛ بنابراین برخلاف تصور عموم، یک نگین انگشتر اصل شفافیت کمتری نسبت به نمونه مصنوعی‌اش دارد. ویژگی دوم، وزن نگین انگشتر است. سنگ‌های تقلبی با توجه به چگالی بالایی که دارند همیشه نسبت به سنگ اصلی سنگین‌تر هستند؛ یعنی یک نگین انگشتر اصل سبک‌تر از یک نگین ساخته شده از سنگ مصنوعی است.» سرابی ادامه می‌دهد: «در خرید خود باید به ویژگی رگه‌های سنگ هم توجه کنید. سنگ‌های طبیعی و قیمتی به‌خاطر تحمل فشار در لایه‌های مختلف دارای رگه‌هایی با رنگ‌های متفاوت درون خود هستند؛ برای مثال در نگین انگشتر اصل از جنس عقیق رگه و ابرهایی دیده می‌شود که در عقیق مصنوعی وجود ندارند. رنگ نگین انگشتر هم شاید آسان‌ترین روش برای تشخیص سنگ انگشتر اصل از سنگ مصنوعی باشد. سنگ‌های قیمتی هر کدام رنگ مخصوص به‌خود را دارند؛ مثلا سنگ عقیق دارای رنگ روشن و منحصر به فرد است و در مقابل عقیق مصنوعی رنگ تیره‌تری دارد. سنگ عقیق اصل درصورت کشیده شدن روی شیشه، روی آن خط می‌اندازد. طیف رنگی فیروزه از آبی روشن تا سبز تیره متفاوت است، ولی هر چه رنگ این سنگ به آبی نزدیک‌تر باشد، ارزش آن بیشتر می‌شود و درصورت وجود رگه‌های طلایی در نگین فیروزه قیمت آن بیشتر است. فیروزه‌های نیشابور آبی یکدست هستند و مرغوب‌ترین نوع آنها، رنگ آبی آسمانی دارد.»
نکته
تاریخ انگشترسازی
براساس شواهد موجود تاریخی و آثار به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی تپه صرم (تپه صرم درحدود 15کیلومتری جنوب‌شرقی جاده کاشان در بخش کهک حد فاصل مسیر روستای خورآباد و صرم قرار دارد.) تولید و استفاده از انگشتر بیش از 2هزار سال پیش از میلاد مسیح در قم معمول بوده است. امروزه انگشترهایی با قدمت دوره صفوی و قاجار در موزه‌های عمومی و خصوصی کشور وجود دارد. از سویی، در تاریخ اسلام، انگشتر با مهره‌های سنگی دارای قدمت و جایگاه ارزشمندی است که در این میان انگشترهایی با نگین و گوهرهای عقیق یمنی، فیروزه نیشابوری و در نجفی از اعتبار و ارزش والایی بین مسلمانان و به‌ویژه شیعیان برخوردار است. انگشترسازی از قدیم یکی از حرفه‌ها و مهارت‌های مورد احترام مردم محسوب می‌شد. این حرفه و مهارت از دیرباز در سایر ملل و سرزمین‌ها به اشکال گوناگون، رونق داشت و از هر یک از آن تمدن‌ها و سرزمین‌ها بر آن، افزوده‌ای ارزشی برجای مانده؛ افزوده‌هایی از تزئینات ملی، طرح‌های قومی و دگرگونی‌هایی نوین.
در همینه زمینه :
