محیط زیست
خزر، نه آرال می‌شود نه ارومیه
پژوهشگر اکوبیولوژی دریا: هجوم انواع آلاینده‌ها به خزر موجودات آبزی این دریا را که در هرم غذایی نقش مؤثری دارند، تهدید می‌کند
اسدالله افلاکی/ دبیر گروه زیست‌بوم
دخالت‌های غیرمسئولانه در طبیعت همواره یکی از بزرگ‌ترین عوامل بروز فاجعه زیست‌محیطی بوده است. زمانی که سیاستمداران اتحاد جماهیر شوروی در دهه 1960میلادی بی‌توجه به همه هشدارهای کارشناسان محیط‌زیست با هدف افزایش کشت پنبه مسیر 2رودخانه سیردریا و آمودریا را که بیشترین آب آرال را تأمین می‌کرد، تغییر دادند، هرگز گمان نمی‌کردند که شمارش معکوس برای رخداد یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی را آغاز کرده‌اند.
اجرای این تصمیم دولتمردان شوروی سابق سبب شد تا دریاچه آرال که زمانی ارتفاع موج‌هایش به چند متر می‌رسید، خشک شود و در پی بروز این فاجعه هزاران خانواده ماهیگیر شغل خود را از دست دادند و همراه با هزاران خانوار دیگر که معیشت‌شان به آرال وابسته بود، ناگزیر به مهاجرت شدند. آنچه امروز از عظمت دریاچه آرال باقی مانده،2 قسمت کوچک است؛ بخش جنوبی در ازبکستان و بخش شمالی در قزاقستان.
حالا نشریه نیچر در مقاله‌ای با اشاره به برداشت‌های بی‌رویه آب در بالادست حوضه خزر اعلام کرده که این برداشت‌ها تأثیری به‌مراتب مخرب‌تر از تغییرات اقلیم روی خزر داشته و این دریا را تهدید می‌کند. این مقاله همچنین این پرسش را مطرح می‌کند که آیا سرنوشت آرال و ارومیه درانتظار خزر است؟
محمدرضا فاطمی، پژوهشگر اکوبیولوژی دریا در پاسخ به این پرسش به همشهری گفت: دریاچه خزر با دریاچه آرال و ارومیه بسیار متفاوت است، چون حجم آب خزر میلیون‌ها بار بیشتر از دریاچه آرال و ارومیه است؛ همچنان‌که عمق این دریاچه نسبت به 2دریاچه دیگر بسیار زیاد است به‌طوری که عمق میانگین خزر در آب‌های مجاور ایران(جنوب خزر) به 350متر و حداکثر به حدود 1000متر می‌رسد. میانگین عمق قسمت شمالی خزر 5متر است و این عمق در بخش مرکزی خزر 80متر برآورد می‌شود.
ماهیت خزر
این عضو هیأت علمی بازنشسته، گریزی هم به پیشینه دریای خزر زد و افزود: خزر بازمانده یک دریای قدیمی است که حدود یک میلیون سال پیش براثر چین‌خوردگی در حوزه مدیترانه از بخش شمال اروپا و دریای تتیس (شامل دریای مدیترانه، دریای سیاه و دریای ازوف) جدا شد و همانطور که این سه دریا بر اثر چین‌خوردگی مستقل شده‌اند، دریای خزر هم با جدا شدن از این دریا به یک دریاچه تبدیل شد. به همین دلیل هم دریای خزر در گذشته ماهیتی شبیه دریای آزاد داشته است.
او گفت: در خلال یک میلیون سال گذشته ارتباط خزر با دریاهای آزاد قطع شده و به‌تدریج خواص فیزیکی و شیمیایی خود را از دست داده است. ورود آب شیرین رودخانه‌ها به‌خصوص آب رودخانه ولگا به خزر از میزان شوری آب این دریا کاسته و درعوض به جای نمک، عناصر کلسیم و منیزیم در آب خزر افزایش یافته است به‌طوری که امروزه شوری آب خزر از 35گرم در لیتر به 13گرم درلیتر کاهش یافته است. ماهیت آب هم به کلی تغییر کرده و این تغییرات همچنان ادامه دارد.
این محقق دریا تصریح کرد: از سمت شمال از طریق 5رودخانه بزرگ، آب شیرین وارد خزر می‌شود که مهم‌ترین این رودخانه‌ها، ولگا و کورا از سمت آذربایجان است. از سمت جنوب هم، آب شیرین 200رودخانه کوچک و بزرگ ایران به خزر می‌ریزد که مهم‌ترین آنها رودخانه سفیدرود است. اما رودخانه ولگا به‌تنهایی 70درصد آب شیرین خزر را تامین می‌کند و این حجم آب، در نوسانات سطح آب خزر در خلال سال‌های گذشته و حال نقش تعیین‌کننده داشته است. به گفته وی، هر قدر آب ورودی به خزر بیشتر باشد، سطح خزر بالاتر می‌آید و هرچه کمتر، سطح آب پایین‌تر می‌رود. به این ترتیب در درازمدت، اگر آب ورودی ولگا کم بشود، به‌طور قطع سطح خزر پایین خواهد رفت و این کاهش سطح بیشتر در شمال و مرکز خزر محسوس خواهد بود ولی درسمت جنوب خزر پسروی آب بسیار کمتر محسوس است زیرا شیب بستر دریا در سمت ایران بیشتر و در بخش‌های شمالی کمتر است.
آلودگی‌های خزر
محمدرضا فاطمی با اعلام اینکه آلودگی‌های خزر به طرز وحشتناکی در حال افزایش است، به همشهری گفت: آلاینده‌های کشاورزی شامل سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی و آلودگی‌های میکروبی ناشی از فاضلاب‌های خانگی از سمت ایران به خزر وارد می‌شود و از سمت روسیه و قزاقستان هم انواع آلودگی‌های صنعتی و اتمی و از سمت آذربایجان آلودگی‌های نفتی به این دریا می‌ریزد. وی تأکید کرد: متأسفانه همه آلاینده‌های انسان‌ساخت اعم از کشاورزی، انسانی و صنعتی در حجم بالایی وارد خزر شده و روزبه‌روز وضعیت این دریا بدتر می‌شود. در چنین شرایطی کاهش ورودی آب به دریا، افزایش غلظت آلاینده‌ها را در پی دارد.
اثرات منفی کاهش ورودی آب شیرین به خزر
محمدرضا فاطمی می‌گوید: کاهش نزولات جوی، احداث سد روی ولگا و برداشت بیش از حد مجاز از آب این رودخانه باعث کاهش آب ورودی به خزر می‌شود و عقب‌نشینی آب را در پی دارد اما از آنجا که حجم آب خزر بسیار زیاد است، خشک شدن این دریا به سرعت اتفاق نمی‌افتد و ممکن است تا صدها سال به درازا بکشد ویا هرگز به‌طور کامل خشک نشود. این پژوهشگر دریا گفت: هرچند خزر خشک نمی‌شود اما برداشت‌های بی‌رویه آب در بالادست این دریا، باعث افزایش شوری آب می‌شود و زندگی بسیاری از موجودات آبزی این دریا را که در قاعده هرم غذایی نقش مهمی دارند، تهدید می‌کند. نتیجه این روند، کاهش به‌احتمال زیاد جمعیت ماهیان کیلکاست که خود منبع تغذیه ماهیان آزاد و خاویاری است. به‌عبارت دیگر افزایش شوری آب خزر، کل سیستم تولید آبزیان این دریا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. فاطمی تصریح کرد: هرگونه پسروی آب خزر بیش از هر بخش دیگری بخش شمالی این دریا یعنی آب‌های خزر در روسیه و قزاقستان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد بنابراین اگر روسیه ورودی آب ولگا را به خزر کاهش دهد، بیش از هر کشور دیگری آسیب می‌بیند.
