فراموشی آبخیزداری تا سیل بعدی

سیدمحمد فخار- روزنامه‌نگار

براساس پیش‌بینی کوتاه‌مدت سازمان هواشناسی سیلاب همچنان میهمان ناخوانده ایران است. پیش‌بینی میان‌مدت تا 1410می‌گوید، الگوی بارش‌ها همچنان رگباری است و باید برای آن چاره‌ای اندیشید. حتی پیش‌بینی‌های طولانی‌مدت تا سال1450 نیز از پایداری شرایط تغییر اقلیم و تجمع بارش‌ها در برهه‌هایی از سال آبی سخن می‌گویند. اما هنوز هم با هر سیلاب کوچک و بزرگ غافلگیر می‌شویم.
مطابق آمار سازمان منابع طبیعی کشور، ایران طی دهه اخیر 2792سیل را تجربه کرد و هر 3روز یک سیل با خسارت 25میلیارد تومان در ایران جاری شد. بدین‌ترتیب برآورد خسارات ناشی از سیل در یک دهه اخیر 70هزار میلیارد تومان است. اما در کمتر از 5میلیون هکتار از وسعت 130میلیون هکتاری منابع طبیعی، اقدامات حفاظتی آبخیزداری انجام گرفته است. با برآورد وقوع 2792سیل کوچک و بزرگ دهه اخیر که در کشور جاری شده، می‌توان چنین نتیجه گرفت که طی 10سال، ایران با 70هزار میلیارد تومان خسارت ناشی از سیل مواجه شده است. این درحالی است که بودجه طرح‌های آبخیزداری امسال با افزایش خیر‌ه‌کننده هزینه‌ها به 2500میلیارد تومان رسیده است.
نگاه عمومی مردم و مسئولان به سیل نگاهی حداقلی است که دست بالا به کاهش خسارت سیلاب‌ها و رواناب‌های مقطعی متمرکز است و کمتر کسی به تبدیل تهدید سیلاب به فرصت می‌‌اندیشد. سیلاب‌ها که همواره از بالادست حوضه‌های آبخیز جاری می‌شوند، تخریب‌های حداکثری در پایین‌دست دارند و به‌علت مشکلات عدیده نمی‌توانند آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه کنند. اما چرا این مشکل وجود دارد و چگونه می‌توان آن را رفع کرد؟

فرسایش خاک
یکی از مهم‌ترین خطراتی که اقلیم کشور را تهدید می‌کند، فرسایش خاک است که ویژگی‌های معمول خاک را از بین می‌برد. مطابق آمار سازمان زمین‌شناسی، میانگین سالانه فرسایش خاک در جهان 2.2تن در هکتار است اما در ایران متوسط سالانه فرسایش خاک با توجه به بررسی‌ها اخیر 16.5تن در هکتار است و این نشان می‌دهد که بیش از 7برابر میانگین جهانی در ایران خاک فرسایش می‌شود. این روند موجب نابودی ویژگی جذب‌پذیری آب می‌شود و به‌ویژه در آبخوان‌های خشک‌شده شرایط را برای نابودی حوضه آبخیز فراهم می‌کند. از طرف دیگر کشاورزی سنتی موجب برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی شده و با فرونشست‌هایی که صورت‌گرفته و می‌گیرد، عملا آبخوانی برای نگهداری از رواناب‌ها وجود ندارد و همین می‌شود که امکان نگهداری آب ناشی از بارش‌های سنگین از بین رفته است.

سرنوشت رواناب‌های اخیر
محسن موسوی‌ خوانساری، عضو انجمن آب و خاک پایدار ایرانیان سیلاب‌ها را عامل تامین منابع آبی کشور می‌داند. وی در این‌باره به ایسنا می‌گوید: براساس سطح سیلاب‌ها در چند روز اخیر احتمال دارد که میزان بارش‌ها بیش از 2میلیارد مترمکعب آب باشد و تخمین زده می‌شود به‌طور تقریبی حدود ۵۰۰میلیون مترمکعب از این بارش‌ها قدرت رواناب داشته‌اند؛ به‌عبارتی ۲۰۰میلیون مترمکعب یعنی در حدود نیمی از این ۵۰۰‌میلیون مترمکعب داخل سدها ذخیره شده چراکه بسیاری از این رودخانه‌ها به سدها منتهی می‌شوند. مثلا در سد زاینده‌رود ۵۰‌میلیون مترمکعب آب ذخیره شده‌ و ۳۰۰ میلیون مترمکعب نیز به تالاب‌هایی مانند بختگان، جازموریان، پشک و حوضچه استان قم وارد شده است. البته این ارقام بسیار اعداد کوچکی هستند و نباید باعث گمراهی شوند؛ چراکه به‌عنوان نمونه تنها مصرف آب کشاورزی در کل کشور ۷۰ تا ۷۵‌میلیارد مترمکعب است. این رژیم‌‌های بارشی اقیانوسی گذرا هستند و حتی ۲۰‌سال یک‌بار هم رخ نمی‌دهند و نباید به آنها تکیه کرد. البته در برخی کشورهای جهان هم تنها مقداری از این سیلاب قابل کنترل است و مقدار باقیمانده قابلیت کنترل ندارد. نکته مهم آزاد گذاشتن مسیر سیلاب‌‌هاست. در این مسیر لازم است آبراهه‌ها آزاد باشند تا سیلاب‌ها خود را به تالاب برسانند. باید مسیر سیلاب‌ها باز باشد، به حریم و بستر رودخانه‌ها تجاوز نکنیم و اجازه دهیم سیلاب به پایین‌دست برود چراکه در پایین‌دست به اندازه کافی مصارف تعریف‌شده‌ای وجود دارد. هرگونه مانع در کنار سیلاب خسارت‌‌های بسیاری را متوجه شهروندان و شهرها می‌کند.
 
تجربه موفق زمستان پارسال
دی‌ماه سال گذشته یکی از مخرب‌ترین رشته‌‌سیلاب‌‌ها در استان‌های جنوبی کشور رخ داد که به‌علت وجود سازه‌ها و عملیات آبخیزداری متعدد موجب مهار 262میلیون مترمکعب آب در جریان سیلاب جنوب شد. در این زمینه اجرای موفق عملیات آبخیزداری در 4استان جنوبی، منجر به مهار خسارات ناشی از سیلاب و ذخیره رواناب‌ها شد. براساس گزارش‌های رسمی، طی 3سال اخیر حجم عملیات آبخیزداری در ایران به ۴میلیون هکتار رسید‌ و توانست بخش قابل‌توجهی از خسارات ناشی از سیلاب‌های مکرر و خسارت‌بار را کنترل کند. راهبرد کنترل سیلاب به تغذیه سفره‌های آب کمک می‌کند و موجب می‌شود که قنات‌ها، چشمه‌ها و چاه‌ها با تولید آب بیشتر، بتوانند زمین‌های کشاورزی زیادتری را زیرکشت برده و در تولید محصولات غذایی بیشتر و تامین آب شرب جوامع روستایی که دغدغه اصلی است، نقشی مهم ایفا کنند. این شرایط در حالی است که اثرگذاری بالای طرح‌های آبخیز هر سال پس از فرونشست سیل‌ها فراموش می‌شود و در بازه زمانی نزدیک و نه‌چندان دور مجددا شاهد خسارت و تخریب منابع و از دست‌رفتن جان هموطنان خواهیم بود اما‌ همچنان نظام تصمیم‌گیری برنامه و بودجه کشور به سمت تغییر الگوی ذخیره آبخیز نمی‌رود.