میراث مرگ آفرین

نیما فریدمجتهدی- دکتری آب‌وهواشناسی/ سمانه نگاه- دکتری هواشناسی

 یکی از نخستین شعارها و هشدارهایی که از آغازین روزهای چند دهه قبل، پررنگ شده بود، توجه جهانی به موضوع تغییر آب‌وهوا‌ و کلیدواژگانی چون افزایش ناپایداری، پیش‌بینی‌ناپذیری و تغییرپذیری زیاد بود. تمامی این اصطلاحات معطوف و مضمون به مسئله‌ای بود که نشان می‌دهد جهانی که امروز در آن زیست می‌کنیم و الگوهای ذهنی موجود ما از این جغرافیا، که با تجارب‌مان در زندگی چند میلیون ساله در این کره خاکی گره خورده‌، امروزه با انگاره تردید همراه شده‌است. خیلی خودمانی و عامیانه، مثلا شما می‌توانید در بهمن‌ماه در کوهی یا منطقه‌ای در رشته‌کوه‌های البرز باشید و از شکوفایی و شرایط بهارگونه طبیعت شگفت‌زده شوید، انگار نه انگار که در میانه زمستان هستید. گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا که بخشی از تغییرات محیط‌زیستی تسریع‌شده کره زمین را نمایندگی می‌کنند، بخش‌های مختلف اکوسیستم زمین را متاثر ساخته است. یکی از وضعیت‌هایی که منجر به خسارات و تلفات می‌شود و اتفاقا از گرمایش متاثر شده، مسئله مخاطره‌های طبیعی است. گرمایش جهانی و مخاطره‌های طبیعی منجر به متاثر‌شدن بسیاری از میراث‌های طبیعی ارزشمند مانند کوه‌ها و پدیده‌هایی همراه آنها چون یخچال‌های کوهستانی می‌شود. تأثیر این تغییرات نه‌تنها با از بین رفتن ارزش‌های مختلفی چون ویژگی‌های زیبایی‌شناختی این لندفرم‌ها، که مولفه بزرگی در اختصاص عنوان میراث طبیعی به آنها‌ست، بلکه حتی می‌تواند منجر به نابودی بخش‌هایی از اثر یا کلیت آنها شود.‌ در‌هر‌صورت این میراث‌های طبیعی به‌‌شدت ناپایدار شده‌اند و هر‌از‌گاهی منجر به ایجاد مخاطره‌های پرتلفاتی در مناطق کوهستانی می‌شوند. گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا امروز در کمال و اوج فعالیت خود پهنه‌های جغرافیایی دنیا را درمی‌نوردد. درگیری با این مخاطره چنان است که از گالش کوچ‌نشین کوه‌های البرز و بختیاری کوچ‌روی زردکوه تا متخصصان دانشگاهی در کلانشهرها هرروزه در اشکال مختلف با آن درگیر هستند. آنچه موضوع این یادداشت است و انگیزه تقریر آن شد، رخداد سهمناک مارمولادا واقع در منطقه دولومیت‌های ایتالیا (آلپ) با حدود 30کشته و مفقود در 3جولای2022 و نگرانی از حوزه رو به گسترش کوهنوردی در ایران است.

کوهستان، مخاطره طبیعی و تغییر آب‌وهوا
مسئله مخاطره‌های طبیعی در مناطق کوهستانی از 2 جنبه مورد توجه قرار می‌گیرد؛ جنبه اول، واحدهای کوهستانی به‌دلیل ناپایداری ذاتی که ناشی‌از شرایط خاص توپوگرافیکی‌‌شان است، عمدتا جایگاه تمرکز مخاطره‌های ژئومورفولوژیکی، آب‌وهوایی و آب‌شناختی هستند. جنبه دوم، شرایط خاص محیط‌زیست کوهستان است. مناطق کوهستانی به‌دلیل ساختارهای خاص خود عمدتا مناطقی آسیب‌پذیرتر و شکننده‌تر نسبت به هرگونه تغییرات هستند و این مسئله هم شرایط طبیعی و هم شرایط انسانی را دربرمی‌گیرد. مجموعه این عوامل همیشه محیط کوهستانی را به‌عنوان محیطی چالش‌برانگیز برای کاربران آن کرده‌است. بنابراین در مسئله تغییر آب‌وهوا و مخاطره‌های طبیعی شرایط مناطق کوهستانی بدون‌شک مسئله‌سازتر هستند.
در مجموع شرایط خاص طبیعی مناطق کوهستانی ازجمله دسترسی سخت به آن، پراکندگی حوزه‌‌های زیستی و سکونتگاه‌های انسانی در آن، امری است که مسئله امداد‌و‌نجات در کوهستان و جست‌وجو و نجات آن را در تمامی کشورها چه در حوزه عمومی مدیریت بحران و چه در حوزه گردشگری و کوهنوردی، خاص کرده‌است. نماد این مسئله بحث امداد هوایی است که حتی در کشورهای در حال توسعه می‌توان حداقل امکانات این‌چنینی را فقط در کوهستان دید. بنابراین کوهستان از دیرباز به‌عنوان محیطی خشن، دور از دسترس و جایگاه عمده مخاطره‌های طبیعی شناخته می‌شده ‌است.
از مهم‌ترین عناصر مخاطره‌آمیز در کوهستان که از مصالح ایجاد مخاطرات در کوهستان از دیدگاه ژئومورفولوژیک و هواشناختی است، عامل شیب و حضور برف در کوهستان است. گرمایش قابل توجه به شکل مستقیم برخی فرایندهای ژئومولوژیکی را در کوهستان متاثر می‌کند؛ ازجمله فعالیت‌ سامانه‌های فرسایشی و فرایندهای هوزادگی. این مسئله با‌توجه‌به حضور گسترده رخنمون‌های سنگی به شکل دیواره و پرتگاه که محل فعالیت کوهنوردان و صخره‌نوردان است، شرایط را خطرناک کرده‌است. تغییر و تسریع در هرکدام از این فرایندها، عامل سستی و ناپایداری بیشتر این دیواره‌های سنگی می‌شود و مسیرهای قبلا مطمئن و ایمن‌سازی‌شده کوهنوردی و سنگ‌نوردی را با چالش‌های جدید رو‌به‌رو می‌سازد. این تغییرات دمایی ژرف و سریع در مقیاس بزرگ‌تر ریزش‌ها و لغزش‌های عمده‌ای را ایجاد می‌کند که نه‌تنها کوهنوردان مشغول کوهنوردی و مستقر در کمپ‌ها را بلکه تاسیسات مردم بومی این مناطق را نیز متاثر می‌کند که خود نقش منفی در شرایط کوهنوردی در این مناطق دارد. به‌عنوان‌مثال، از بین رفتن پل‌های ارتباطی در این مناطق که اتفاقا در بسیاری مناطق بعد از سال‌ها رایزنی و تامین بودجه ساخته شده‌اند.
علاوه بر این، با توجه به حضور یخچال‌ها، برف‌چال‌ها و پشته‌های برفی در کوهستان و تأثیر مشخص گرمایش بر فرایندهای ذوب ناگهانی عملا به اشکال مختلفی می‌تواند کوهنوردان را تحت‌تأثیر قرار دهد. ریزش‌های سنگی، جداشدگی زبانه‌های یخچالی، سیلاب ناگهانی و روانه‌های گلی، سیلاب‌های ناگهانی دریاچه‌های یخچالی دیگر پیامدهای این مسئله است. عمده مخاطره‌ها که هر‌روزه خبرهای آن از گوشه‌وکنار جهان به گوش می‌رسد‌ و مورد آخر آن سقوط دیواره یخی در مارمولادا واقع در منطقه دولومیت‌های ایتالیا (آلپ) با حدود 30کشته و مفقود در 3جولای2022 و بهمن ناگهانی تیان‌شان قرقیزستان در میانه جولای2022 در یک روز آفتابی است. علاوه‌بر‌این، گرمایش جهانی با افزایش انرژی پتانسیل جو، شرایط را برای افزایش فراوانی و قدرت سامانه‌های توفان تندری کوهستان مهیا کرده است. توفان‌های تندری کوهستانی که وجه مشخصه آن برای کوهنوردان ابر کومولونیمبوس نوع9 یا به‌اصطلاح CB9 است. توفان‌های تندری افزایش‌یافته که نه‌تنها کوهنوردان و بلکه تهدید عمده‌ای و فزاینده‌ای برای دره‌نوردان محسوب می‌شود. مشکل در اینجا نه‌تنها ناپایدارشدن شرایط محیطی کوهستان بر اثر اثرات تغییر آب‌وهواست بلکه تلفیق این شرایط با حضور گسترده‌تر انسان در عرصه‌های کوهستانی زنگ خطری است که صدای آن را در گوشه‌و‌کنار می‌توان شنید. فارغ از بحث‌ها و توصیه‌های رایج چند نکته را نباید فراموش کرد.
   هوشیاری بیشتر کوهنوردان و کاربران کوهستان در مواجهه با عوارض طبیعی کوهستانی که با آن درگیر هستند، یعنی اگر کوهنوردی سال‌هاست با دیواره‌ای مثل علم‌کوه عجین است و زیروبم آن را می‌داند، شاید از این پس نیاز است که همیشه و در هر حضور هرباره در آن مکان، مثل نخستین روز آشنایی با آن عمل کند.
   توجه و توصیه‌های پیش‌‌بینی‌‌های جوی به‌ویژه برای دره‌نوردان امری جدی و حتمی است اما شرایط امروزی نیاز به آموزش بهتر و ارتباط دو‌جانبه میان مشاوران هواشناسی کوهستان و دره‌نوردان را در رسیدن به زبانی قابل فهم و کاربردی بسیار پررنگ‌تر کرده‌است. نگاه و توجه ویژه حتی به نشانه‌هایی چون روند گرمایش در یک منطقه شاید امروز از مولفه‌هایی است که باید به آن توجه کرد؛ امری که شاید توجه به آن پیش از این قابل درک نبود.
   همکاری نهادهای درگیر در حوزه کوهستان، تشکیل کارگروه‌های مشترک در جهت بازبینی و شناخت دوباره از مسیرها و پهنه‌های مخاطره‌ساز. مثلا در ایران همکاری بین فدراسیون کوهنوردی و هلال‌احمر در این شناسایی و اعلان هشدار امری است که نباید آن را از نظر دور داشت و در استان‌ها استفاده از تجارب هیأت‌های کوهنوردی و هلال احمرهای استان‌ها نمونه‌های محلی و حتی کاربردی‌تر و عمل‌گرایانه از چنین فرایندی است. این بخش با توجه به اینکه هرگونه رخداد مخاطره منجر به مصدومیت و حتی فوت کاربران کوهستان، مسئولیت و فشار کاری را به‌سوی این دستگاه‌ها سوق می‌دهد، به‌گونه‌ای نوعی پیشگیری و کاستن از انبوه مشکلات موجود در امر امدادونجات کوهستانی محسوب می‌شود.
آنچه مسلم است خبرهایی که از گوشه‌و‌کنار جهان در زمینه مخاطره‌های طبیعی در حوزه‌های کوهستانی چه برای کاربرانی چون گردشگران و چه برای مردمان بومی این مناطق به گوش می‌رسد، نشان از روند فزاینده‌ای از ناپایداری این مناطق دارد؛ روندی رو به رشد که با حضور گسترده انسان خسته از زندگی شهری‌شده در تمام جهان و اقبال جهانی به کوهستان چه از دیدگاه ورزشی، چه تفرج و گردشگری، می‌تواند چالش‌های جدیدی را در حوزه کوهستان و امدادونجات در آن پیش‌روی ما قرار دهد، آن‌هم نه در آینده، در زمانه‌ای که حال در آن زیست می‌کنیم. این دنیای ناشناخته را باید شناخت و آزمود، به ‌غیر از این حیات‌مان را نشانه خواهد رفت. خیلی خودمانی اگر می‌خواهیم زنده بمانیم، باید آماده باشیم، برای هر تغییری که دنیای ما را ناشناخته‌تر خواهد کرد. اما گویی برای زندگی در جهان جدید آماده نیستیم.