دود از «کرونا» برخاست

دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی، آمار جدیدی از مصرف سیگار و قلیان در کشور منتشر کرده که نشان می‌دهد میزان گرایش به مصرف سیگار و قلیان بالا رفته و سن مصرف کاهش پیدا کرده است. براساس این گزارش، پیش از شیوع کرونا، حدود 15درصد افراد بالای 15سال کشور، مصرف سیگار داشتند که سهم مردان 25درصد و زنان حدود 5درصد بود. مصرف قلیان هم در زنان و مردان حدود 20درصد بود. حالا اما بررسی‌ها حکایت از این دارد که حدود 30درصد مردان و 10درصد زنان سیگار مصرف می‌کنند و مصرف قلیان در هر دو جنس به 30درصد رسیده است. اینها نتیجه تحقیقی است که از سوی غلامرضا حیدری، رئیس مرکز تحقیقات کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی اعلام شد.
او به استناد این آمار به ایسنا تأکید کرد که مصرف دخانیات در دوران کرونا بالا رفته است: «برخی از افرادی که قلیان مصرف می‌کردند، سیگار را ترک کرده بودند اما در پاندمی کرونا، به‌دلیل شرایطی که ایجاد شد، بسیاری از مصرف‌کننده‌های ترک‌کرده، دوباره شروع مجدد به مصرف سیگار داشتند.» البته این تمام ماجرا نیست، براساس اعلام این مسئول در دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی، سن شروع مصرف دخانیات هم تغییراتی داشته است، به‌طوری‌که براساس آخرین بررسی‌ها، سن شروع مصرف دخانیات در مردان به کمتر از 15سال و در زنان به 17سال رسیده است.  کاهش سن مصرف دخانیات در مردان و زنان منجر شد تا فرهاد بهزادی، کارشناس درمان و حمایت‌های اجتماعی شورای هماهنگی ستاد مبارزه با مواد‌مخدر استان تهران، نسبت به سرویس‌دهی قهوه‌خانه‌ها به دبیرستانی‌ها هشدار دهد: «اگر به یکی از قهوه‌خانه‌های شهر مراجعه کنید، خواهید دید افراد کمتر از ۱۸سال نیز در آنجا حضور دارند. متأسفانه شاهد هستیم بچه‌های کوچک‌تر ازجمله دبیرستانی‌ها از قلیان استفاده می‌کنند و قهوه‌خانه‌دار نیز به آنها سرویس می‌دهد.»
حالا به این صحبت‌ها باید نتیجه یک بررسی که نشان می‌دهد ۷۰درصد معتادان قبل از ۱۸سالگی مصرف الکل و سیگار و قلیان داشته‌اند را هم اضافه کرد؛ مواد دودزا و اعتیادآوری که گفته می‌شود حدود 75درصد در ابتلا به بیماری‌های ریوی، 60درصد در بیماری‌های قلبی و بیش از 50درصد در سرطان‌های تمام بدن، نقش دارند.

کرونا عامل تشدید‌کننده بود، نه ایجادکننده
دایره بزرگی از آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به ماجرای پاندمی کرونا گره زده می‌شود؛ از ابتدای شیوع تا‌کنون، ابتلا به انواع بیماری‌های مرتبط و غیرمرتبط سلامت روان و بدن، چالش جدید نظام سلامت به‌شمار می‌رفت و حالا هم با انتشار این آمارها، بر نقش کرونا در افزایش مصرف مواد دودزا تأکید می‌شد؛ هرچند که متخصصان نظر دیگری دارند.  اردشیر گراوند، جامعه‌شناس معتقد است پاندمی کرونا، عامل ایجاد‌کننده افزایش مصرف دخانیات و مواد اعتیادآور نیست، بلکه به‌عنوان عامل تشدیدکننده در این ماجرا به‌شمار می‌رود. او در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «برخی مسائل مانند طلاق، خودکشی، مهاجرت، اعتیاد و... در طول سال‌ها به‌صورت آرام با نتیجه قطعی اتفاق می‌افتد، یعنی این مسائل به‌گونه‌ای نیستند که بشود آنها را به مسائل یکی دوسال گذشته مثل شیوع کرونا مرتبط دانست. ما پیش از این در دهه‌های اخیر هم با افزایش مصرف مواد دخانی و حتی مواد اعتیادآور مواجه‌ بوده‌ایم و از قبل از انقلاب به‌عنوان یکی از نگرانی‌ها مطرح می‌شد. بنابراین این مسئله را نمی‌توان تنها به شیوع کرونا و تبعات ناشی از آن تقلیل داد.»
به گفته این جامعه‌شناس، گاهی پدیده‌ها رخ می‌دهند و شرایط بحران، به‌عنوان عامل تشدیدکننده در آن نقش پیدا می‌کنند، اما برای موضوعی مانند افزایش مصرف دخانیات یا مواد اعتیادآور، شاید پاندمی کرونا، 2 تا 3درصد در افزایش آن نقش داشته باشد. گراوند می‌گوید که عوامل تشدیدکننده یک پدیده می‌توانند بیکاری، گرانی، تجرد قطعی و... باشند، اما اینکه یک بحران چقدر در ایجاد آن نقش داشته، عدد بسیاری بالایی نخواهد بود: «شرایط جامعه ما به‌طور کلی به سمتی پیش می‌رفت که مصرف سیگار بالا رود و اعتیاد تشدید شود، حالا در بحران کرونا، این اعداد شاید یک تا 2درصد هم افزایش پیدا کرده است.»
این جامعه‌شناس به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن‌هم نقش چسبندگی رفتارهای آسیب‌زاست: «برخی از رفتارها مانند اعتیاد، خودکشی، مهاجرت و... چسبندگی دارند. یعنی منجر به تقلید می‌شوند؛ البته این موضوع تنها برای رفتارهای آسیب‌زا نیست، رفتارهای مثبت مثل ورزش یا تغذیه سالم هم می‌توانند چسبندگی داشته باشند، بنابراین در این شرایط باید فضا طوری طراحی شود که چسبندگی مسائل مثبت زیاد شود تا آسیب‌ها محدود شود.»

رفتارهای خودویرانگر در شرایط ناپایدار روانی - اجتماعی
امیرحسین جلالی، روانپزشک اجتماعی هم درباره دلایل افزایش مصرف دخانیات و میزان تأثیرگذاری شیوع کرونا در آن، توضیح‌هایی می‌دهد. او به همشهری می‌گوید: «در هر جامعه‌ای درصدی از افراد دخانیات یا انواع مواد دیگر را مصرف می‌کنند. افرادی هستند که از نظر زیست‌شناختی، زمینه گرایش به انواع این مواد را دارند، اما مسئله اینجاست که بیولوژیک، تنها عامل تعیین‌کننده نیست. یعنی از یک طرف تمام افرادی که این زمینه زیستی را دارند، در حالت متعارف مصرف‌کننده نمی‌شوند و می‌تواند عوامل دیگری هم در گرایش افراد به مصرف و وابستگی به مواد تعیین‌کننده باشد. مثل عوامل اجتماعی- روانشناختی.»
به‌گفته این روانپزشک، در شرایط پایدار اجتماعی، افراد در وضعیت بهتری از سلامت روان هم به‌سر می‌برند و رفتارهای متعادل‌تری از خود نشان می‌دهند: «وقتی شرایط پایدار باشد و افراد بتوانند وضعیت متعادلی از آینده‌ را برای خود متصور شوند، تعادل روانی بهتری هم خواهند داشت، اما در شرایط ناپایدار، زمانی که فرد تصور روشنی از آینده ندارد و این تصورش همراه با اضطراب باشد، یک نوع بی‌تعادلی در روان را تجربه خواهد کرد. در این شرایط یکی از راهکارهایی که افراد تصور می‌کنند می‌تواند توازن و تعادل‌شان را به آنها بازگرداند، راهکار غیرانطباقی با استفاده از دخانیات و مواد اعتیادآور است.»
با این حال او تأکید می‌کند: «اینکه گفته شود در دوران کرونا، شیوع این ویروس به‌تنهایی منجر به افزایش مصرف دخانیات و مواد دیگر شده، علمی نیست. اصولا این موضوعات تک‌متغیره نیستند، می‌توان گفت که در دوران کرونا، افراد تنش فراوانی را تجربه کردند، یا قبل از کرونا، برخی از تنش‌ها مرئی نبودند و... به‌هرحال یک وضعیت هستی‌شناختی و وجودشناختی و در عین حال یک وضعیت بهداشتی پزشکی در دوران کرونا ایجاد شد که هم افراد را با مسئله مرگ و ترس از آن روبه‌رو کرد و هم آنها را در برابر مسئله بهداشتی- پزشکی قرار داد که پیامدهای خیلی روشنی داشت. مثل زمانی که افراد مقابل چشمان ما بیمار می‌شدند و جان می‌باختند.»
جلالی معتقد است: «این تنش‌ها تصویری از وضعیت شکننده انسانی ایجاد می‌کند که می‌تواند بر فرد بعد از دوران کرونا تأثیر بگذارد. به هر حال اینطور که پیش‌بینی می‌شود، نسلی که ما هستیم از این پس، با نوعی تنش و اضطراب فراتر از تنش‌های روزمره زندگی خواهیم کرد؛ چراکه تصور پاندمی بعدی و مشکلات گرمایشی و تغییرات آب و هوایی در زمین همراه ما خواهد بود و دوباره این کابوس وحشت و انزوای همگانی تکرار می‌شود. در چنین اتمسفری تنش روانی بالاست؛ در حالی که ظرفیت ما انسان‌ها محدود است.»
به‌ گفته جلالی، جامعه با یک انباشتگی روانی مواجه است که در پس بحران‌های اقتصادی و اجتماعی که از 4سال پیش رخ داده، پنهان شده است. جامعه در شرایطی وارد بحران کووید-19 شد که مردم هنوز درگیر موضوعات جدی قبلی بودند که بخشی از آنها حل نشده بود: «  بعید نیست که هم در این دوران و هم بعد از کرونا، زمینه افزایش مصرف مواد اعتیادآور ازجمله دخانیات افزایش پیدا کند و در کنار آن مشکلات سلامت روان هم بیشتر شود و پارامترهای اجتماعی تحت‌تأثیر قرار گیرد.»  به‌گفته این روانپزشک اجتماعی، در شرایط فعلی، دیگر مصرف سیگار یا سایر مواد، نوعی لذت‌جویی نیست، بلکه به‌عنوان خودزنی شناخته می‌شود. افرادی که احساس منفی زیادی دارند و انگیزه زندگی را از دست داده‌اند، شروع به رفتارهای خودویرانگر و آسیب‌رسان می‌کنند. در این شرایط خودمراقبتی کم می‌شود و مسئله سلامت در اولویت افراد قرار نمی‌گیرد. حتی ممکن است گروهی از افراد برای معاینه‌های دوره‌ای هم مراجعه نکنند؛ اتفاقی که تنها به‌دلیل ناتوانی مالی نیست.