لایروبی؛ چالش تازه برای خلیج گرگان

زهرا رفیعی- روزنامه‌نگار

رئیس‌جمهوری در سفر اخیر خود به استان گلستان دستور اجرای طرح لایروبی کانال‌های خلیج گرگان را داد که به اعتقاد برخی کارشناسان با توجه به نوسانات طبیعی دریای خزر، این اقدام نه‌تنها باعث احیای خلیج گرگان نمی‌شود که حتی بیت‌المال را هم به هدر می‌دهد. اما عده‌ای دیگر از کارشناسان معتقدند، لایروبی کانال‌های خلیج گرگان صرفا برای اجرای سایر برنامه‌های احیای این اکوسیستم، زمان می‌خرد. همه کارشناسان اما در یک نکته هم‌نظر هستند؛ اینکه «لایروبی به‌تنهایی مؤثر نیست.»
سیدابراهیم رئیسی در جریان سفر یک روزه به استان ‌گلستان با صدور دستور لایروبی کانال‌های ورودی آب به خلیج گرگان گفت: «آب باید در خلیج گرگان جریان داشته باشد. مسئولان ملی و استانی باید بدون فوت وقت و به سرعت برای احیای خلیج گرگان اقدام کنند و نهایتا ظرف مدت ۱۰روز باید جلسه کارشناسی برای احیای این خلیج برگزار شود. چندین‌بار در زمینه توسعه و احیای خلیج گرگان مطالعات صورت گرفته است. امروز دیگر زمان کار و اجراست و هیچ تعللی پذیرفتنی نیست.»

مخالفان چه می‌گویند؟
لایروبی خلیج گرگان بخشی از برنامه 5ساله‌ای است که سال گذشته برای احیای تالاب میانکاله که در غرب این خلیج قرار دارد، به تصویب شورای‌عالی تالاب‌ها رسید و قرار بود مرکز اقیانوس‌شناسی تا پایان تابستان همان سال محل تسهیل ارتباط آب با دریای خزر را مشخص کند. اما به اعتقاد برخی کارشناسان این کار فایده‌ای ندارد. محمدرضا فاطمی، متخصص اکوسیستم‌های آبی به همشهری می‌گوید: تصمیم به لایروبی خلیج گرگان تأثیر مقطعی دارد و بدون توجه به نوسانات دریای خزر است. ‌خزر مدام ‌رو به پسروی است و بر نخواهد گشت. از این جهت لایروبی ممکن است در کوتاه‌مدت جواب دهد، ولی به‌دلیل بالا بودن سطح خلیج و تالاب از سطح دریا این کار بیهوده است؛ مگر اینکه لایروبی برای پایین ماندن سطح بستر تالاب، هرسال انجام شود که بسیار پرهزینه است و اکوسیستم را به‌هم می‌زند. دفع رسوبات بستر تالاب و خلیج موضوعی است که اکوسیستم دریا را برهم خواهد ریخت. در پهنه خشکی نیز جایی برای دپوی آن حجم از رسوبات وجود ندارد. او معتقد است که مطمئنا این تالاب خشک خواهد شد، ولی با آوردن آب مزارع پرورش میگو یا پساب کشاورزی، آنچنان که باعث نجات تالاب گمیشان در استان گلستان شده، می‌توان پروفیل خاک بستر تالاب را حتی با پساب کشاورزی مرطوب نگه داشت و مانع از بروز پدیده گردوغبار شد.
محمدرضا فاطمی می‌گوید: با توجه به اینکه خاک بستر خلیج گرگان و تالاب میانکاله شور و قلیایی است، همچنین می‌توان با کاشت گیاهان بومی شورپسند (هالوفیل) بستر تالاب را پوشاند و باعث تثبیت خاک شد. هر راهکار دیگری جز این دو اشتباه خواهد بود. در همه‌جای خط ساحلی در شمال می‌توانیم با حفر زمین تالاب ایجاد کنیم، ولی این کار به هیچ عنوان پایداری اکولوژیک نخواهد داشت. وسعت خلیج گرگان به‌قدری زیاد است که تجهیزات، منابع مالی و دانش ما اجازه احیای این منطقه با این روش را نمی‌دهد. ورود صدها کامیون به منطقه، اکوسیستم و آرامش حیات‌وحش در این منطقه را برهم خواهد زد و این کار با توجه به کمبود اعتبارات بودجه‌ای، عملی نخواهد بود. لایروبی خلیج گرگان فقط به نفع پیمانکاران آن است و ثمره‌ای برای اکوسیستم ما نخواهد داشت.

نظر موافقان چیست؟
اما به اعتقاد احمد لاهیجان‌زاده، معاون سابق محیط‌زیست دریایی و مسئول فعلی پیگیری سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری این کار شدنی است. او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: خلیج گرگان و تالاب میانکاله مجموعه‌ای هستند که هم از دریا و هم از خشکی متاثر می‌شوند. برای احیای این مجموعه طرح جامعی تعریف شده‌ است که شامل برنامه‌های مختلف برای کل حوضه آبخیز می‌شود. آبخیزداری و آبخوان‌داری در بالادست، احداث تصفیه‌خانه‌های شهرهای اطراف، مدیریت آب رودخانه‌ها برای تامین حقابه، توسعه کشاورزی و شیلات پایدار و... از جمله این برنامه‌ها در 2استان گلستان و مازندران است که تدوین و اعتبارات موردنیاز آن مشخص شده است. یکی از ده‌ها برنامه‌ احیای 5ساله خلیج گرگان و تالاب میانکاله، لایروبی محل اتصال خلیج گرگان با دریای خزر است. نمی‌توان انتظار داشت که لایروبی بدون برنامه‌های دیگر به نتیجه برسد و مشکلات تالاب برطرف شود. به‌دلیل پسروی دریا، اتصال تالاب با خزر به حداقل ممکن رسیده است. لایروبی فقط شرایط گردش آب در تالاب را می‌تواند بهبود ببخشد و در نتیجه آن، کیفیت آب نیز به‌دلیل ورود اکسیژن و خودپالایی درون تالاب بهبود خواهد یافت. این کار در کمیت آب چندان مؤثر نیست.

ماجرای مرگ خلیج گرگان
تراز آب دریای خزر از ۵سال قبل تاکنون ۲۵سانتی‌متر افت کرده است. سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر در سال۲۰۲۱ نسبت به سال۲۰۲۰ هم ۳برابر شده است؛ یعنی ۱۲سانتی‌متر افت سطح تراز رخ داد. لاهیجان‌زاده در این‌باره که آیا لایروبی نسبت به برنامه راه‌اندازی تصفیه‌خانه یا تامین حقابه در اولویت بوده، می‌گوید: سرعت پسروی دریا بسیار زیاد است و اگر این کار صورت نگیرد، تالاب به حوضچه‌ای تبدیل می‌شودکه تبخیر، به‌شدت آب را کم و شوری آن بیشتر از آب دریا می‌شود؛ بنابراین لایروبی جزو پروژه‌های اولویت‌داری است که برای اجرایی شدن سایر برنامه‌ها فرصت ایجاد می‌کند. اجرایی شدن این برنامه این سؤال را بین فعالان محیط‌زیست و کارشناسان ایجاد کرده است که آیا باز شدن آبراهه منجر به تخلیه سریع‌تر تالاب نخواهد شد؟ احمد لاهیجان‌زاده، معاون سابق محیط‌زیست دریایی در پاسخ به این ابهام می‌گوید: حدود 5سال پیش پیشنهاد لایروبی را مسئولان استان گلستان هم داده بودند و سؤال ما در تهران هم بود. اما تحقیقات جامع پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی نشان داده است که آب، جریان ورودی و خروجی دارد و حفاری تا چه عمقی به اکوسیستم منطقه آسیب وارد نخواهد کرد. برای دفع لایه‌های باقیمانده روش‌های مورد تأیید کنوانسیون‌های بین‌المللی وجود دارد که به‌موقع در مورد آن تصمیم خواهیم گرفت.