حفر گودهای سُست با کلنگ سود بیشتر

محمد سرابی- خبرنگار

اگر کارگران خوش‌شانس باشند، هنگام ریزش دیواره گودبرداری می‌توانند فرار کنند وگرنه زیر حجم سنگین خاک کشته خواهند شد. اگر همسایگان خوش‌شانس باشند، موقعی که گودبرداری ریزش می‌کند، در خانه نیستند و حین خراب‌شدن سقف و دیوار‌های خانه‌شان کشته نمی‌شوند. خیلی اوقات گودبرداری‌ها ریزش نمی‌کند و حادثه‌ای رخ نمی‌دهد اما آیا راهی برای ایمنی گود‌های بزرگی که ‌هنگام خاکبرداری به‌وجود
می‌آید، نیست؟
دیروز فیلمی در شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست شد که لحظه ریزش دیواره یک کارگاه ساختمانی را در منطقه‌22 و در نزدیکی بزرگراه خرازی  نشان می‌داد. در فیلم که با دوربین مداربسته گرفته شده است، بیشتر کارگر‌ها با شروع ریزش ‌توانستند از محل خطر دور شوند اما متأسفانه یکی از آنها جان خود را از دست داد. در خبر‌هایی که از نقاط مختلف شهر‌‌ها می‌رسد، تعداد زیادی از کارگران به همین دلیل و قبل از رسیدن نیرو‌های امدادی زیر خروار‌ها خاک جان می سپارند.
خطر ریزش گود‌های ساختمانی به 2 گروه اصلی تقسیم می‌شود؛ یکی گود‌های عمیق که به‌علت متوقف‌ماندن پروژه‌های کلان به‌صورت رها‌شده باقی‌مانده‌اند. اگر این گود‌ها ایمن‌سازی‌ نشده باشند یا ایمن‌سازی‌ آنها منقضی شده باشد، ممکن است باعث وقوع حوادث بزرگی شوند اما تعداد این گود‌ها به نسبت مجموع ساختمان‌های شهر و تعداد کلی کارگاه‌های ساختمانی زیاد نیست و حوادث مرگبار بیشتر در ساخت‌و‌ساز‌های کوچک رخ‌ می‌دهد. دسته دیگر گودهای خطرناک مربوط به همان آپارتمان‌سازی‌های درون محله‌هاست. در بهمن امسال ساختمان ۵طبقه ۱۰واحدی در محله حصارک نسیم‌شهر به‌علت گودبرداری غیراصولی ملک همجوار فروریخت. چند ساعت قبل از حادثه، ساکنان متوجه ترک‌های بزرگی در ساختمان شدند و با توصیه آتش‌‌نشانی آن را ترک کردند. حوادث مرتبط با ریزش گودبرداری‌ها تبدیل به بخشی از روند ساخت‌وساز شده است و هرچقدر که میزان ساختمان‌سازی‌ها بیشتر باشد، این حادثه هم بیشتر رخ می‌دهد. بعد از وقوع حادثه هم کسی که از دیدگاه مردم مقصر دانسته می‌شود، مهندس ناظر است.

سهم مهندس ناظر
روند دریافت پروانه ساخت‌وساز به اذعان مسئولان شهری طولانی است. قسمتی از این وقت صرف تهیه و بازبینی نقشه‌هایی می‌شود که مراحل ساخت را با جزئیات شرح می‌دهد. حداقل 10سال است که گودبرداری هم به‌صورت بخشی از نقشه و برنامه ساخت در این پروانه‌ها ذکر می‌شود. مهندس ناظر هم وظیفه نظارت بر اجرای این مراحل را دارد.
هیأت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران می‌گوید: «ساختمانی در حصارک نسیم‌شهر فروریخت و ما متوجه شدیم که جامعه مهندسی هیچ نقشی در آن نداشته است زیرا بدون نقشه و نظارت درحال ساخت بود. وقتی به خدمات مهندسی توجه نمی‌شود متأسفانه چنین حوادثی هم رخ می‌دهد. امیدرضا ریاحی می‌افزاید: «در گام اول باید ارزیابی ریسک اتفاق بیفتد و مطابق مقررات ملی ساختمان مبحث‌12 باید برنامه ایمنی گودبرداری تدوین شود. این الزام برای سازنده است. مسئله مهم دیگر این است که سازه نگهبان هم برای پایدارسازی دیواره گود طراحی می‌شود اما بسیاری از مالکان اجرای سازه نگهبان را هزینه می‌دانند و از این غافل هستند که سازه نگهبان برای تامین پایداری گود لازم است.»
او تأکید می‌کند: «خاک پیچیدگی‌هایی دارد که سنجش می‌شود و طراحان نقشه سازه نگهبان را ارائه می‌دهند ولی سازه‌های نگهبان از دید برخی کارفرمایان اهمیت لازم را ندارد. در نتیجه بدون اجرای سازه نگهبان و با ریسک زیاد اقدام به گودبرداری می‌کنند. در شروع عملیات ساختمانی باید برنامه و سازه‌های ایمنی گود آماده استفاده باشد. به محض شروع گودبرداری باید سازه‌های نگهبان در دسترس باشند نه اینکه بعد از آن ساخته شوند زیرا این کار وقت‌گیر است. نه اینکه ساختمان مجاور و تاسیسات شهری تحت‌تأثیر قرار بگیرند و خاک هوازده و گرمازدگی و سرمازدگی رخ دهد و بعد از تیرک‌های چوبی استفاده کنیم.»
او درباره نقش مهندس ناظر در پیشگیری از این دست حوادث می‌گوید: «برخلاف تصور عمومی نمی‌شود گفت مهندس ناظر تنها مسئول است بلکه همه از مالک تا پیمانکار و... مسئول هستند. اگر مهندس ناظر به‌موقع گزارش نداده باشد، مسئول محسوب می‌شود. مهندس ناظر کار انطباق اجرا را انجام می‌‌دهد و درصورت تخلف گزارش را ارائه می‌کند اما این کار باید به‌موقع انجام شود که دارای اثر باشد.» به‌گفته او، شهرداری کار دریافت گزارش‌های مهندسان ناظر را با استفاده از یک سامانه به‌صورت الکترونیک انجام می‌دهد اما حوزه گزارش ماده‌ 7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی به‌صورت الکترونیک در‌نیامده است که باعث کند‌شدن روند کار می‌شود. تنها در برخی نقاط مانند خراسان شمالی این کار به‌صورت الکترونیک انجام می‌شود. درصورت دریافت گزارش مهندس ناظر، ادارات بازرسی کار می‌توانند از محل پروژه بازدید کنند و درصورت اثبات خطرساز‌بودن مانع ادامه آن شوند.
ریاحی می‌گوید: «حدود 6سال قبل حادثه یافت‌‌آباد رخ داد که 4کشته داد. در این مورد نقشه‌های سازه نگهبان وجود داشت و مالک نپذیرفته بود که باید آنها را اجرا کند. باید دانست که ساخت‌وساز در بافت فرسوده بسیار حساس است زیرا خاک و ساختمان‌‌های اطراف شکل ناپایدار دارند.»

مکث
مسیر نظارت بر گودبرداری‌ها
مهندس ناظر مطابق تبصره‌7 ماده‌100 قانون شهرداری‌ها باید گزارش تخلف را به شهرداری اعلام کند و شهرداری متولی برخورد با عملیات ساختمانی است که درصورت لزوم می‌تواند کارگاه را پلمب کند و حتی از کمک نیروی انتظامی هم برای توقف پروژه استفاده کند. مسیر دیگر ادارات بازرسی کار هستند که مهندس ناظر می‌تواند مطابق ماده‌7 آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی به اداره کار گزارش دهد و بعد از بازرسی اداره کار مالک مکلف است پروژه را متوقف کند.‌