سفر به قطر دنباله سیاست همسایگی

هادی غلام‌نیا، کارشناس اقتصاد سیاسی

چهارمین سفر خارجی سیدابراهیم رئیسی به قطر، کشور ثروتمندی در جنوب خلیج‌فارس و شمال‌شرقی شبه‌جزیره عربستان اختصاص یافت؛ کشوری که تا پیش از دی‌ماه1399 به‌دلیل تحریم‎های وضع شده از طرف 4کشور عربستان سعودی، بحرین، امارات‌متحده عربی و مصر، همه شریان‎های تنفسی ژئوپلیتیک خود را بسته می‎دید و این تنها ایران بود که با ارائه کریدور هوایی و دریایی موجب شکست حصر دوحه و ناکام ماندن تلاش 4کشور تندروی اتحادیه عرب جهت انجام کودتا در دوحه شد. تحریم قطر در خرداد1396 سبب شد تا رقابت تهران و دوحه در یمن و سوریه فروکش کند و از شدت انتقادات شبکه الجزیره علیه سیاست خارجی غرب آسیایی ایران کاسته شود. پس از این واقعه حجم روابط اقتصادی 2کشور به 5برابر افزایش یافت. نکته امیدآفرین آنجاست که تحلیل عملکرد دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی نشان می‎‎دهد کابینه سیدابراهیم رئیسی در حوزه روابط خارجی هدفی کلان را پیگیری می‎کند و آن هم عبارت است از «سیاست همسایگی»؛ این راهبرد در موقعیت فعلی کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. از یک‌سو، تکنیکی برای کاهش آثار تحریم‎های غیرقانونی ایالات‌متحده است و از سوی دیگر، تاکتیکی بلندمدت برای گره زدن امنیت ایران به همسایگان از مسیر توسعه همکاری‎های اقتصادی، تقویت ارتباطات فرهنگی و هم‎کنشی نسبی سیاسی-امنیتی در منطقه و جهان. اما سؤال اینجاست که نقش قطر در این پازل چیست؟  پاسخ به این سؤال را باید در ابعاد گوناگون اقتصادی، سیاسی- امنیتی و فرهنگی جست؛ نخست از دیدگاه اقتصادی، ایران و قطر به‌ترتیب دومین و سومین ذخایر گازی جهان را با 32 و 24تریلیون مترمکعب دارند و اشتراک در میدان گازی پارس‌جنوبی به‌عنوان مرکز ثقل همکاری 2کشور در زمینه انرژی محسوب می‎شود. این درحالی است که مصرف گاز در جهان تا سال2050 به‌طور روزافزون افزایش خواهد یافت. لیکن، ایران با مصرف بی‎رویه 95درصد از گاز تولیدی سالانه خود در بازار داخلی، چشم‎انداز مناسبی برای صادرات مستقل گاز در آینده نزدیک ندارد، اما قطر با صادرات سالانه بیش از 77میلیون تن گاز مایع شده در کنار استرالیا، بزرگ‌ترین تامین‌کننده LNG جهان به شمار می‎رود. با این‎حال اما میل قطر به تنوع مسیرهای انتقال گاز به جهان، چشم دوحه را به جغرافیای جذاب ایران خیره می‎کند. خطوط لوله سراسری ایران که امروز به کشورهایی همچون ترکیه، عراق و پاکستان (درصورت شروع عملیات لوله‎گذاری از طرف اسلام‌آباد) متصل است و از این طریق قطر می‎تواند با صرف هزینه‎های بسیار پایین‎تری خود را به بازار گاز اروپا و چین متصل کند. سواپ گاز قطر از مسیر ایران به ترکیه و سپس اروپا در کوتاه‎مدت و برنامه‎ریزی برای صادرات مشترک گاز از مسیر دریای عمان به هند و از مسیر پاکستان به چین، می‎‌تواند همگرایی راهبردی 2کشور را تا سال‎ها تضمین کند. به علاوه باید افزود که در زمینه همکاری اقتصادی، اجرایی‎سازی ابرپروژه ایجاد تونل زیردریایی جهت ایجاد کریدور خشکی قطر-ایران-ترکیه، تشکیل خانه تجار ایران در دوحه، کمک لجستیکی ایران به برگزاری هرچه بهتر جام‌جهانی فوتبال در زمستان آینده و اجرایی‌سازی‌ طرح اتصال الکتریکی 2کشور از مسیر دریا ازجمله زیرساخت‎های بنیادین سخت‎افزاری توسعه و تعمیق روابط تجاری دوطرف به‌شمار می‎آید. از نظرگاه سیاسی و امنیتی باید گفت که قطر با آن وسعت جغرافیایی و جمعیت کمتر از 2.7میلیون نفری، نقش بسزایی در شکل‎دهی به نظم امنیتی و معادلات سیاسی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا از لیبی و الجزایر تا سوریه و یمن و حتی افغانستان نوین دارد. همچنین، ادارک مقامات دوحه از دشمنی ریشه‎دار عربستان و امارات نسبت به این کشور و عدم‌اعتماد به آمریکا به‌عنوان سپر دفاعی قطر دربرابر تهدیدات خارجی، مقامات دوحه را به سمت همکاری با ایران در بسیاری از پرونده‎های منطقه‎ای سوق داده است. به این مسئله باید اهمیت بهره‎مندی ایران از اراده قطری‎ها برای جایگزینی خود با عمان در دوره سلطان قابوس به‌عنوان میانجی دائمی در بحران‎های منطقه‎ای و بازی در نقش سوئیس منطقه را افزود که در مذاکرات دور جدید وین میان ایران و 1+4 کاملا مشهود است./مشرق