افزایش تاب‌آوری با مشارکتِ اجتماعی

لیلا وشنوه، دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناس

توجه به مقوله تاب‌آوری شهرها که اهمیت آن با توجه به مخاطرات طبیعی، مصنوعی و پیامدهای آن امری بدیهی و ضروری است، رو به افزایش است زیرا می‌تواند حیات و دوام یک شهر را به‌راحتی تحت‌تأثیر قرار دهد.
شهر مانند موجودی زنده، به دنیا می‌آید، رشد و نمو می‌کند و مراحل مختلف حیات را پشت سر می‌گذارد. اماگاهی شبیه موجود زنده، شهرها نیز می‌میرند. مرگ یک شهر، به معنی از بین رفتن کامل آن نیست، بلکه به‌معنای ازدست‌دادن کارکردها و عملکردهایی است که یک شهر دارد یا می‌تواند داشته باشد. آنچه امروز شاهد آن هستیم شهرهایی است که از پیچ و خم تاریخ و اتفاقات بزرگ و کوچک گذشته ، رشد کرده، تا به امروز به نوعی تاب آورده و سر پا مانده‌اند. خطرات طبیعی و خطراتی که انسان‌ها می‌سازند، همواره در طول تاریخ بزرگ‌ترین تهدید برای شهرها بوده است؛ شهرهایی که در معرض این مخاطرات بوده و هستند، سعی دارند با تکیه بر اصول و انجام فعالیت‌های گسترده، کارکرد و عملکردشان را از دست ندهند و بتوانند بسیار سریع قدرت و اقتدار خود را در بخش‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حفظ کنند و به‌کار بگیرند.
«تاب­‌آوری» (Resilience) مفهوم کلیدی شهرها برای مواجهه با خطرات محیطی و حفظ نظامات خود در برابر بحران­‌های شهری است. تاب‌آوری  توانایی سیستم، جامعه  یا اجتماع در معرض خطر به‌منظور استقامت، تحمل ضربات و  سازگاری است. از سوی دیگر  بازسازی تأثیرات ریسک با روش به‌موقع و مؤثر است. این کارشامل حفظ و ترمیم ساختارها و وظایف  حیاتی‌است. از این‌رو با توجه به خطرات محیطی گوناگونی که شهرها را تهدید می‌کند، مسئولان شهری آینده‌نگر، با استقرار ارزیابی مناسب تاب‌آوری تلاش دارند تا زمان بازگشت عملکرد و فعالیت‌شان پس از هر رویداد طبیعی را کاهش دهند. در واقع تاب‌آوری مفهومی است که در رویارویی با اختلالات، غافلگیری‌ها و تغییرات و بیشتر به‌منظور مواجهه با مشکلات و معضلات ناشناخته، معرفی می‌شود. تاب‌آوری همچنین مبتنی بر شناخت نحوه تأثیرگذاری و توان ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی و سیاسی و اجرایی در برابر خطرات است.  با توجه به تغییرات گوناگونی که جهان از آغاز حیات به‌خود دیده شاید بتوان از تاب‌آوری به‌عنوان استراتژی نوین برای مقابله با حوادث نام برد.  با شناسایی نقاط ضعف و قوت شهر می‌توان تهدید را به فرصت تبدیل   و با نگاهی آگاهانه‌تر از مدیریت بحران به سمت کاهش آسیب‌پذیری‌ گذر کرد تا در نهایت تاب‌آوری شهر تضمین شود.
در بیان دیگر منظور از تاب‌آوری، به‌کارگیری تمامی توان جامعه از هر منظر است تا در مواجهه با خطرات طبیعی و انسان‌سا‌خته  کمترین آسیب جدی را متحمل شوند؛ موضوعی که در بسیاری از شهرهای جهان طی سال‌های گذشته اهمیت فراوانی یافته است.  مسئولان شهری و کارشناسان اجتماعی بسیار به آن توجه کرده‌اند و دیده‌ایم که این توجه‌هاموجب شکل‌گیری نهضتی با عنوان «شهر من آماده می‌شود» هم شده است.
برای مدیران و برنامه‌ریزان شهری همواره این سؤال وجود دارد که شهر آنان، با توجه به امکانات و زیرساخت­‌ها و بافت اجتماعی، تا چه اندازه در برابر مخاطرات طبیعی می‌تواند تاب‌آور باشد؟ این تاب‌آوری را براساس چه مولفه‌ها، شاخص‌ها و متغیرهایی می‌توان مورد بررسی قرار داد؟ در واقع برای سیاست­گذاران و برنامه‌ریزان شهری، یافتن پاسخ‌هایی برای این پرسش‌­ها بسیار مهم است که مولفه‌ها، شاخص‌ها و متغیرهای سنجش میزان تاب‌آوری چیستند و وضعیت کنونی تاب‌آوری یک شهر را چگونه می‌توان تبیین و نقاط ضعف یا قوت مربوط به آن را برآورد کرد و به سنجش گذاشت؟  
دولت‌های محلی نزدیک‌ترین سطح سازمانی به شهروندان هستند که نقش اصلی را در پاسخ به شرایط اضطراری بحران‌ها و پاسخ به نیازهای حوزه خود دارند. آنها بایستی به ارائه خدمات ضروری به شهروندان بپردازند تا مردم در موقع بروز بلاهای طبیعی دارای  تاب‌آوری بالایی باشند. به این هم باید اشاره کرد که مولفه‌های «تاب‌آوری اجتماعی» و «تاب‌آوری مدیریتی» و«تاب‌آوری کالبدی» 3 مولفه مهم تاب‌آوری در مواجهه با بلایا و خطرات طبیعی هستند. هر یک از این مولفه‌های سه­‌گانه، شاخص‌هایی دارند. البته چنانچه می‌دانیم اهمیت این شاخص‌ها در تاب‌­آوری یکسان نیست؛ مثلا به‌نظر می­ رسد در بین شاخص‌های مولفه «کالبدی» تاب‌آوری، شاخص «ناپایداری زیرساختی» و «کمبود عرصه‌های باز و طبیعی»، مهم‌ترین شاخص‌ها هستند. این به تجربه مطالعه و ثابت شده است.   یا در بین شاخص‌های مولفه «اجتماعی» تاب‌آوری، به‌نظر می ­رسد شاخص‌های «ناآگاهی شهروندان» و «پایین بودن مشارکت آنان در طرح‌های آماده‌سازی‌»، مهم‌تر از شاخص‌های دیگر باشد. درباره شاخص‌های مولفه «مدیریتی» تاب‌آوری نیز ظاهرا «فقدان الگوی مؤثر مدیریت بحران»، مهم‌ترین شاخص است. این را هم در بزنگاه‌های مختلف به تجربه درک کرده‌ایم. اگر بخواهم در پایان، بنابر آنچه به‌عنوان مقدمه‌ای مختصر گفته شد، مهم‌ترین شاخص‌ها را برای برنامه‌ریزی شهری در تاب‌آوری فهرست کنم، به این موارد می‌توان اشاره کرد:
  برنامه‌ریزی کاربری زمین
  برنامه‌ریزی توسعه شهری
  کارهای عمومی
  ایمنی ساخت و صدور مجوز
  خدمات اجتماعی و پاسخ به نیاز فقرا و محرومان