درباره الیستا، شهر شطرنج جهان در روسیه چه می‌دانید؟
زندگی در خانه‌های سیاه و سفید
بهنام سلطانی
شطرنج که در ردیف ورزش‌های تمرکزی دسته‌بندی می‌شود پیشینه‌ای تاریخی دارد. عده‌ای از مورخان معتقدند این ورزش از حدود 600سال قبل از میلاد مسیح(ع) بین مردم دنیا رواج پیدا کرده و برخی دیگر، روس‌ها را ابداع‌کننده آن می‌دانند. صرف‌نظر از تاریخچه این ورزش پرطرفدار، باید روسیه را پایتخت فعلی شطرنج جهان بدانیم؛ چرا که بسیاری از قهرمانان مشهور این رشته ورزشی مثل آناتولی کارپف و گری کاسپاروف به این کشور تعلق داشته‌اند و از همه مهم‌تر اینکه شهر الیستا که به شهر شطرنج جهان معروف است، در این کشور واقع شده. الیستا از برخی جهات یک شهر منحصر‌به‌فرد است و بیشتر کسانی که با شطرنج سر‌و‌کار دارند دست‌کم برای یک‌بار هم که شده نام این شهر را شنیده‌اند اما جست‌وجوها درباره پیشینه تاریخی الیستا و داستان عجین شدن شطرنج با فرهنگ و سنت اهالی آن، سرنخ‌های تازه‌ای را پیش‌روی ما قرار می‌دهد.
رفت و برگشت
الیستا یا همان شهر شطرنج، تاریخ 157ساله دارد. آنطور که مورخان روسی می‌گویند پایه‌های این شهر از سال1865 در قفقاز‌شمالی بنا گذاشته شد و در سال1920 آن را به‌عنوان مرکز استان قالموقیا انتخاب کردند. قوم مغول‌تبار «قالموق» تا سال1943 در این منطقه زندگی می‌کردند اما با دستور ژوزف استالین، سیاستمدار کمونیست و رهبر اسبق شوروی به سیبری تبعید شدند تا شوروی به کشوری یکدست به لحاظ سیاسی و مذهبی بدل شود. بعد از اخراج قالموق‌ها، مردمانی روس‌تبار جایگزین آنها شدند و نام الیستا هم به «استپنوی» تغییر کرد اما با مرگ استالین، ورق به نفع قالموق‌ها برگشت و بازماندگان این قوم بودایی مذهب در سال1957 اجازه بازگشت به این منطقه را پیدا کردند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، شهر الیستا هم تحت‌تأثیر تغییرات عظیم سیاسی و تاریخی که مثل زلزله در این کشور به وقوع پیوست، قرار گرفت و تاجر و سیاستمدار بانفوذی به نام کرسان ایلمژینوف بدون اینکه رقیبی را پیش روی خود ببیند به‌عنوان رئیس‌جمهور منطقه خودمختار قالموقستان انتخاب شد. این انتخاب یا به‌عبارتی انتصاب روی فرهنگ مردم این شهر تأثیر زیادی گذاشت و به نقطه شروعی برای بدل شدن الیستا به‌عنوان شهر شطرنج جهان بدل شد.
درس اجباری
روسیه بهشت تاجران نفت است و به همین دلیل تعداد میلیاردرهایی که در این کشور و به‌خصوص در مسکو زندگی می‌کنند در مقایسه با سایر کشورهای اروپایی بیشتر است. ایلمژینوف یکی از همین میلیاردرهای روسی است که به واسطه داشتن رانت‌های نفتی به ثروت قابل‌اعتنایی رسیده است و با همین پشتوانه مالی به‌عنوان یکی از بانفوذترین سیاستمداران این کشور هم شناخته می‌شود. در روسیه او را با رومن آبراموویچ، مالک ثروتمند باشگاه چلسی انگلیس مقایسه می‌کنند، با این تفاوت که سرگرمی آبراموویچ فوتبال است و ایلمژینوف علاقه جنون‌آمیزی به شطرنج دارد. ایلمژینوف از سال1993تا 2010 رئیس‌جمهوری خودمختار قالموقستان بود اما در همین بازه زمانی در تب‌و‌تاب نشستن روی صندلی ریاست فدراسیون جهانی شطرنج هم به سر می‌برد. او در سال1995 سرانجام به‌عنوان رئیس فدراسیون بین‌المللی شطرنج انتخاب شد و تاکنون در این پست باقی مانده است. ایلمژینوف هر سال میلیون‌ها دلار برای تبلیغ و ترویج شطرنج در دنیا هزینه می‌کند و مبلغ هنگفتی را هم برای بدل شدن الیستا به شهر شطرنج جهان صرف کرده است. یکی از اقدامات عجیب ایلمژینوف در منطقه قالموقستان روسیه این است که شطرنج را به یکی از دروس اجباری دوره ابتدایی بدل کرد که نقش زیادی در ترویج و تبلیغ شطرنج در شهر الیستا داشت.
قلب تپنده
شطرنج در شهر الیستا سکه رایجی دارد و بیشتر شطرنج‌بازهای جهان برای یک‌بار هم که شده به این شهر سفر کرده‌اند. الیستا شهر عشاق شطرنج است و گردشگرانی که به این منطقه روسیه می‌روند برای گشت و گذار، چند گزینه محدود دارند که بازدید از میدان شطرنج یکی از آنهاست. در میدان اصلی می‌شود روی بزرگ‌ترین صفحه شطرنج دنیا بازی کرد یا به مجموعه گنبدی‌شکل شطرنج رفت که از سال1998 میزبان مسابقات مهم بین‌المللی بوده است. ایلمژینوف که به‌عنوان معمار اصلی شهر الیستا شناخته می‌شود چیزی بین 30تا 50میلیون دلار برای ساخت این مجموعه گنبدی هزینه کرده است. او با ساخت این مجموعه، الیستا را به قلب تپنده شطرنج در دنیا بدل کرد که تاکنون ده‌ها میلیون دلار برای این منطقه سودآوری داشته است. تب شطرنج در الیستا به حدی بالاست که وقتی مسابقات مهم بین‌المللی مثل المپیاد شطرنج در این شهر برگزار می‌شود همه مردم در مورد آن صحبت می‌کنند و اهمیت شطرنج در قالموقستان را می‌توان با جایگاه کشتی در منطقه داغستان روسیه مقایسه کرد.
یادگار سوسیالیسم
شهر شطرنج جهان، شهرت خود را صرفاً از صفحه و مهره‌های سیاه و سفید شطرنج نگرفته؛ چرا که تنها منطقه بودایی اروپا هم به شمار می‌رود و معابد بسیاری در این شهر ساخته شده. شطرنج و مذهب جزو جدا نشدنی زندگی مردم به شمار می‌رود؛ به‌طوری که مجموعه گنبدی شطرنج یا همان خانه شطرنج، یک موزه هنر بودایی را هم در دل خود جا داده است. این موزه برای به نمایش گذاشتن آثار هنری بودائیان سراسر دنیا بنا شده و برای مردم این شهر که مدام با شطرنج سر و کار دارند، یک غنیمت بزرگ است. رد پای ایلمژینوف در موزه هنرهای بودایی هم به چشم می‌خورد. او به شکل عجیبی بخش قابل‌ملاحظه‌ای از ثروت باد‌آورده‌اش را صرف تبلیغ شطرنج و مذهب کرده و ۳۰معبد بودایی در الیستا ساخته که دالایی‌لاما در بیشتر آنها حضور یافته است. شاید به همین دلیل باشد که وجه تاریخی این شهر کمتر مورد توجه قرار‌می‌گیرد و نمادهای تاریخی به نصب پیکره‌هایی از بودا و لنین در پارک‌های بزرگ محدود می‌شود. الیستا یادگار دوران به قدرت رسیدن سوسیالیست‌ها در شوروی است و دست بر قضا در همین دوره تاریخی به‌عنوان مرکز استان قالموقستان انتخاب شد اما کمتر نشانی از آن دوره تاریخی در این شهر یافت می‌شود.
شهری که الگو شد
تبدیل الیستا به شهر شطرنج، ایده بلندپروازانه‌ای بود که در روسیه اجرا شد و حالا خیلی از شهرهای بزرگ دنیا می‌خواهند از این ایده پیروی کنند. برخی از این شهرها ممکن است با نصب نمادهایی به ترویج و تبلیغ این ورزش بپردازند اما همه آنها با الیستا یک تفاوت اساسی دارند. در شهر الیستا، شطرنج بازی کردن به یک سنت و نوعی سبک زندگی بدل شده و این ماجرا نام شهر را تغییر داده اما در سایر نقاط جهان همه نمادها تصنعی است و این ورزش جزو جدا‌نشدنی زندگی مردم نیست. نفوذ ایلمژینوف در فدراسیون جهانی شطرنج را هم نباید نادیده گرفت. شاید اگر او رئیس فدراسیون جهانی نبود، رانت برگزاری بسیاری از مسابقات مهم بین‌المللی نصیب الیستا نمی‌شد و نام شهر شطرنج اینگونه بر سر زبان‌ها نمی‌افتاد. پای صحبت‌های مردم الیستا که بنشینید برای شما خواهند گفت که در این شهر، شاه همیشه در محاصره مردم است چرا که صفحات شطرنج کوچه و خیابان‌ها را پوشانده‌اند. نام الیستا در فهرست 10شهر عجیب دنیا هم دیده می‌شود و این یعنی ایلمژینوف مثل همه میلیاردرهای دنیا در زمینه برندسازی موفق عمل کرده است.
وقف شطرنج
در شهر الیستا همه‌‌چیز در شطرنج خلاصه شده و در چهار‌گوشه شهر نمادهایی از این ورزش پرطرفدار به چشم می‌خورد. طبق آخرین برآوردهای فدراسیون بین‌المللی شطرنج، هم‌اکنون حدود نیم‌میلیارد نفر از مردم جهان شطرنج بازی می‌کنند اما شطرنج در هیچ شهر دیگری مثل الیستا چنین با تار و پود زندگی مردم عجین نیست. در بیشتر میدان‌های این شهر صفحه شطرنج باز است و مهره‌های سیاه و سفید با سهولت در دسترس مردم قرار دارد اما میدان اصلی الیستا معمولا جایی برای تجمع شطرنج‌بازهای قهار است. در میدان اصلی شهر یک صفحه بزرگ شطرنج نقاشی شده و به‌عنوان یکی از نمادهای اصلی به شمار می‌رود. بسیاری از گردشگران خارجی وقتی وارد این شهر می‌شوند سری هم به میدان اصلی می‌زنند تا بزرگ‌ترین صفحه شطرنج دنیا را از نزدیک تماشا کنند و این بزرگ‌ترین جاذبه گردشگری شهر شطرنج جهان به‌حساب می‌آید. این حکایت در همه نقاط شهر تکرار شده و روس‌ها به‌خصوص قالموق‌تبارها بر این باورند که شهرشان را به میل خودشان وقف شطرنج کرده‌اند.
