گزارش
چاله‌های 130متری زیر پای پایتخت
موضوع شن‌چاله‌های بزرگ جنوب دوباره از سوی مدیریت شهری مورد توجه قرار گرفته تا اجرای طرح توسعه شهری به جای آنها در دستور کار قرار گیرد
محمد سرابی - خبرنگار
در جنوب‌غرب پایتخت حفره‌های بزرگی وجود دارد که اگر کسی از بالا به آنها نگاه کند، تصور می‌کند دره‌های عمیق طبیعی هستند، اما این حفره‌ها در نتیجه 50سال برداشت شن و ماسه ارزان از خاک تهران به‌وجود آمده‌اند؛ حفرههایی با بیش از 100متر عمق و آنقدر وسیع که تنها لغزش خاک به درون یکی از آنها، جنوب‌غرب شهر را به لرزه می‌اندازد؛ حفرههایی با ظرفیت هزاران مترمکعب آب که اگر مسیر رودخانه کن در نزدیکی آنها اندکی جابه‌جا شود، تبدیل به دریاچه‌هایی ناخواسته می‌شوند. هرکس که از نزدیک این معادن متروکه را ببیند، قطعا هراس به دلش می‌افتد که ممکن است روزی گرفتار حادثه‌ای شویم که این شن‌چاله‌ها ایجاد کرده‌اند. در این بین، حمیدرضا صارمی، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران از ساماندهی و اجرای طرح توسعه شهری این محدوده با وسعت بیش از 400هکتار خبر می‌دهد.
5سال برداشت ماسه
تاریخچه برداشت شن و ماسه از زمین‌های اطراف تهران مخصوصا در جنوب غرب شاید به نیم قرن قبل برسد. اکنون نیز معادن شن و ماسه زیادی در محدوده شهر قدس، شهریار و ملارد قرار دارد. اما برداشت رسمی و قانونی از شن‌چاله‌هایی که اکنون در منطقه 18شهرداری تهران قرار گرفته‌اند با عنوان «معدن» از سال 1347شروع شد. برداشت با ماشین‌آلات خاکبرداری هر سال سطح زمین را بیشتر پایین برد؛ تا جایی که از همه معیارهای قانونی و مهندسی عبور کرد. در دهه 80ماهانه نزدیک 10میلیون تن شن و ماسه ساختمانی در تهران تولید می‌شد که بخش اصلی آن‌را از معادن حاشیه شهر استخراج می‌کردند، اما چند سالی می‌شود که با تجهیزات جدید می‌توان بخشی از این شن و ماسه‌ها را از طریق بازیافت نخاله‌های ساختمانی تامین کرد. ماشین‌آلات صنعتی حتی با فناوری‌های ساده هم می‌توانند نخاله‌های ساختمانی را در ابعاد مختلف خرد و به بازار عرضه کنند، اما تا وقتی که برداشت از خاک بسیار ارزان و بدون محدودیت محیط‌زیستی باشد، ماسه به دست‌آمده از نخاله‌ها مشتری زیادی ندارد.مشکل دیگری که به واسطه فعالیت عمیق معادن شن و ماسه یا بستر خشک‌شان به‌وجود می‌آید، ایجاد گردوغبار است. با این حساب در پی جریان غالب باد غرب به شرق توسعه شهری، گردوغبار معادن حتی تا میانه‌های شهر هم می‌رسد و بر آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی می‌افزاید؛ بنابراین سطح اراضی که این معادن در آنها قرار دارد و به بیش از 400هکتار می‌رسد، می‌تواند مخزنی برای تولید گردوغبار باشد. به همین خاطردر سال 94کمیسیون ماده 5رأی به تغییر کاربری این معادن داد تا شهرداری این زمین‌ها را تملک کند و تغییر کاربری دهد؛ چراکه افزایش ریزگرد‌ها باعث جلب توجه به موضوع شن‌چاله‌ها شده بود. بر این اساس، شرکتی با نام تاکا (توسعه اراضی کن ایرانیان) طرحی را برای استفاده‌های جدید از این شن‌چاله‌ها مطرح کرد، اما معادن همچنان به‌کار خود ادامه می‌دادند و بعدها پس از توقف فعالیت معادن، شرکت نیز منحل شد تا کار ساماندهی و اجرای طرح تفرجگاهی در اراضی‌شان، بدون تکلیف بماند. به هر ترتیب 5سال قبل و پس از پیگیری‌های فراوان رسانه‌ها، فعالیت معادن شن و ماسه در منطقه 18با دستور قضایی ممنوع شد و تنها برخی اقدامات محدود مانند خارج‌کردن شن و ماسه‌هایی که قبلا برداشت شده بودند، انجام می‌گرفت که آن نیز پایان یافته است. کمیسیون ماده 5برای این نقطه، طرح منطقه‌ای تصویب کرده است.
این محدوده براساس طرح تفصیلی پهنه M (مختلف) محسوب می‌شود که شامل کاربری‌های GRS یعنی مسکونی، تجاری و فضای سبز است؛ به‌عبارت دیگر تقریبا تمام کاربری‌های 7گانه شهری را می‌توان در آن اجرا کرد.
تغییر کاربری چاله‌ها
با همه اینها سؤال اینجاست که با چاله‌های عمق 130متری معادن چه کاری می‌توان انجام داد؟ درخت‌کاری؟ ایجاد شهربازی؟ ساخت بیمارستان؟ از طرف دیگر اگر آب رودخانه کن وارد این حفره‌ها شود، احتمال ریزش دیواره‌های آن زیاد است. باتوجه به اینکه شن‌چاله‌ها در میان بزرگراه و مناطق مسکونی قرار گرفته‌اند و مساحت زیادی دارند، ابعاد حادثه احتمالی نامشخص است. اگرچه اواخر سال 95و ابتدای سال 96، پایدارسازی دیواره‌های این معادن صورت گرفت، ولی نکته مهم این است که پایدارسازی هم تاریخ انقضا دارد. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز دیروز به همین مسئله اشاره کرد و گفت: «چند سال قبل که بارندگی‌ها شدت پیدا کرد، من چندبار از این نقطه بازدید کردم. احتمال ریزش شن‌چاله‌ها زیاد است و امیدواریم با تفاهم میان نهادهای مختلف این مشکل حل شود.»
مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران نیز عنوان کرد: «منطقه‌ای در موقعیت مابین رودخانه کن، جنوب بزرگراه فتح، غرب بزرگراه شهید بروجردی و شمال بزرگراه آزادگان به‌دلیل فعالیت استحصال معادن شن و ماسه تبدیل به شن چاله‌ای به عمق متغیر بین ٥٠ تا 130متری شده است. خطرات ناشی از وجود این شن‌چاله در 3حوزه قابل دسته‌بندی است؛ خطرات ناشی از تجاوز گود به حریم و بستر رودخانه کن و احتمال وقوع رانش گسترده در محدوده‌ای به شعاع حداقل ١٠٠متر درصورت وقوع سیلاب‌هایی با دوره بازگشت ١٠٠ساله و بالاتر در محدوده موردنظر که خطر بالقوه‌ای برای محدوده بزرگراه فتح و راه‌آهن تهران جنوب است.»
او تأکید کرد: «محدوده مسکونی غرب گود موردنظر حدود ١٥ متر با آن فاصله دارد. خطرات ناشی از گودبرداری عمیق پایدارسازی نشده در اینجا برای باند کندروی بزرگراه شهید بروجردی و پل‌های تقاطعی بزرگراه با رودخانه کن،مشهود است.»
مکث
به جای 30متر 130متر برداشت کرده‌اند
خبر خوب آنکه طرح توسعه شهری شن‌چاله‌های جنوب‌غرب تهران بازنگری می‌شود؛ این خبر را حمیدرضا صارمی، معاون شهرسازی و معماری شهردار تهران اعلام کرده است. معاون شهرسازی و معماری شهردار تهران گفت: «برداشت قانونی از شن چاله‌ها، صرفاً تا عمق 30متر مجاز است، اما مالکان بخش اعظمی از این شن‌چاله‌ها اقدام به برداشت بعضاً تا عمق 130متر کرده‌اند و این اقدام موجب تشدید خطر فرونشست و وقوع سیلاب‌های فصلی شده است.» صارمی با اشاره به بازدیدی که همراه شهردار منطقه 18و تعدادی از مدیران حوزه شهرسازی و معماری از محل شن‌چاله‌های منطقه 18انجام داده است، افزود: «براساس بند 20ماده 55قانون شهرداری‌ها، تمامی صنایع مزاحمی که در محدوده شهر تهران قرار دارند، باید تعطیل و به خارج از شهر منتقل شوند. » صارمی گفت: «در بازدیدی که داشتیم، مقرر شد سازمان نوسازی شهر تهران با همکاری اداره کل شهرسازی و طرح‌های شهری، طرح مصوب سال 92را با رویکرد توجه به مسکن ارزان‌قیمت و ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای مالکین، مورد بازنگری قرار دهد.» او در ادامه با تأکید بر ضرورت پایدارسازی دیواره شن‌چاله‌ها، خاطرنشان کرد: هزینه پایدارسازی دیواره‌ها بر عهده مالکان و بهره‌برداران قرار دارد. همچنین اگر مالکان اراضی که مطابق با قانون به توسعه شهر پیوسته‌اند، خواستار بارگذاری باشند، باید در چارچوب قانونی شهرداری اقدام کنند. پایدارسازی شن‌چاله‌ها با تجمیع رویکردهای سازمان محیط‌زیست، سازمان صنایع ملی و تمامی ذینفعان و نهادهای مرتبط و با مدیریت و راهبری شهرداری منطقه 18عملیاتی شود.»
