نظامی‌گنجوی و تغییر تدریجی تاریخ

جواد رسولی /کارشناس رسانه

جمهوری آذربایجان سال 2021را به مناسبت 880امین سالگرد تولد این شاعر، سال نظامی‌گنجوی نامیده است. کمپین بین‌المللی مفصلی برای این کار تدارک دیده شده که در تمام طول امسال ادامه داشته و دارد؛ مثلا در هلند تمبری با تصویر حکیم نظامی به این مناسبت منتشر شده، در مصر کنفرانس بین‌المللی بزرگداشت نظامی برگزار شده است. (حالا چرا در مصر؟) دبیرکل بنیاد بین‌المللی فرهنگ و میراث ترکی در کنفرانسی آنلاین به تبیین ابعاد مختلف شخصیت نظامی پرداخته است. (در این کنفرانس رئیس‌جمهور سابق لاتویا هم سخنرانی داشته.) در مطبوعات چین گزارش ویژه‌ای درباره سال نظامی منتشر شده و انواع و اقسام رونمایی‌ها از آثار مختلف هنری یا همایش و سخنرانی در تجلیل از شخصیت این شاعر در نقاط مختلف جهان انجام شده است. آنچه در تمامی اینها مشترک است تأکید بسیار ویژه بر این نکته است که نظامی‌گنجوی، یک شاعر آذربایجانی است.
آخرین نمونه، همین چند روز پیش اتفاق افتاد. دوست ایران‌شناسم خواکین رودریگز که اخیرا جایزه ایرانشناس برگزیده جهان را از وزارت علوم ایران دریافت کرده تعریف می‌کرد که فرناندو تماس گرفته و از او سؤالی پرسیده است. فرناندو، ناشری مادریدی است که کتاب‌های ادبی یا متعلق به فرهنگ ملل را منتشر می‌کند و از این نظر اعتباری در اسپانیا دارد. فرناندو گفته از من خواسته‌اند ترجمه اسپانیایی کتاب هفت‌پیکر را که سال‌هاست دیگر تجدیدچاپ نشده، منتشر کنیم. در مقدمه بخشی را عوض کرده‌اند و نوشته‌اند نظامی‌گنجوی شاعر آذربایجانی، اما من تا جایی که می‌دانم او شاعری است که آثارش را به زبان فارسی نوشته است. به‌نظرت چنین تغییری کار درستی است؟ خواکین تقریبا یک ساعت برای او توضیح داده که چرا این کار درست نیست. چرا نظامی‌گنجوی اساسا ترک یا آذری نیست و حتی یک خط یا بیت به این زبان ندارد.
جست‌وجو در اینترنت و به‌خصوص ویکی پدیا نشان می‌دهد که چطور اطلاعات زندگینامه‌ای مربوط به نظامی در چند سال اخیر و به‌ویژه در همین امسال که سال نظامی نامیده شده، به‌تدریج در حال تغییر است. آنچه درباره ایران یا پرسیا آمده حذف شده و به جایش آذربایجان جایگزین شده است. از این کارهایی که الان ممکن است مسخره‌اش کنند و بگویند حالا واقعیت با این کارها که تغییر نمی‌کند. اما چند نسل بعد کسانی که دارند جست‌وجو می‌کنند، چیزی جز همین صفحات دستکاری شده و کتاب‌های منتشر شده با مقدمه تغییریافته نخواهند دید و برایشان بدیهی خواهد بود که نظامی شاعری اهل آذربایجان است. نظیر چنین تغییراتی را این روزها کم نمی‌بینیم. در همین اسپانیا سال گذشته مجسمه خوارزمی با حضور مقامات سفارت ازبکستان در دانشگاه کمپلوتنسه مادرید افتتاح شد. درباره مولوی و ابن‌سینا هم که سال‌هاست با جعل تاریخ مواجهیم. خوب است فراموش نکنیم که در این نزاع هویتی برنده آن کسی است که بهتر اصول رسانه و روابط‌عمومی و تأثیر دیپلماسی فرهنگی را می‌داند‌ و این حوزه جایی است که بیشترین ضعف را در آن داشته‌ایم. ناشر اسپانیایی ممکن است براساس دانش گذشته‌اش از افراد مطلع سؤال بپرسد، اما در موارد دیگر کسی سؤال نمی‌کند و تنها تاریخ است که به کمک کارزارهای رسانه‌ای به‌تدریج تغییر می‌کند؛ تغییری که هرگز به نفع ما نیست.