آب‌های زیرزمینی
نشت نیترات به سفره‌های آب زیرزمینی
فاضلاب‌ها، پساب‌های صنعتی و کودهای شیمیایی طی سال‌های اخیر به سفره‌های زیرزمینی راه یافته و آنها را آلوده کرده‌اند
سیدمحمد فخار - خبر‌نگار
تأمین آب با کیفیت، مهم‌ترین اقدام استراتژیک در حکمرانی هر کشور است و سابقه 6هزار سال تمدن بشر که همواره عجین با آب بوده، این مهم را تأیید می‌کند. در عین حال منابع آب زیرزمینی کشور با خطر ورود نیترات و دیگر آلاینده‌های خطرناک مواجه است؛ بلایی که بر اثر حضور غیرقابل کنترل انسان‌ها در نزدیک آبخوان‌ها ایجاد شده است.
مهم‌ترین منابع تضمین‌کننده امنیت آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی نیز از سنگ‌های نفوذپذیر و نرم نظیر شن، کنگلومرا، سنگ آهک شکسته شده و شن نرم تشکیل شده‌‌اند و به راحتی قابلیت انتقال آب به چاه یا چشمه را دارند.
رامین نیک‌نام، محقق دانشگاه تربیت مدرس اما در گفت‌وگو با همشهری از شرایط حاد سفره‌های آب زیرزمینی کشور می‌گوید.
به‌گفته وی، آب‌های زیرزمینی در سرزمین‌ها و مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند ایران که متوسط بارندگی آن کمتر از یک‌سوم متوسط بارندگی کره زمین است اهمیت بسیاری دارند و مخزن مهم و قابل اطمینانی برای منابع بهره‌برداری محسوب می‌شوند. سالانه حجم زیادی از پساب خانگی، صنعتی و کشاورزی وارد آبخوان‌ها می‌شوند. این آب به‌دلیل عدم‌وجود سیستم فاضلاب شهری و چاه‌های جذبی برای دفع فاضلاب، به همراه خود انواع آلودگی‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی را وارد سفره آب زیرزمینی کرده و موجب آلودگی آن می‌شود و در واقع یک آبخوان را از درون آلوده و غیرقابل بهره‌برداری می‌کند.
احمد محمدی، استادیار مهندسی آب در دانشگاه تهران نیز معتقد است: در سال‌های اخیر مهم‌ترین بلایی که بر سر آبخوان‌ها آمده، حفر چاه بوده که با استفاده از پمپ برداشت آب از این سفره‌های زیرزمینی را سرعت می‌بخشند. همزمان کاهش چشمگیر بارشی که در اثر تغییر اقلیم و خشکسالی ایجاد شده، اجازه نداده میزان آب برداشتی از طریق بارش به داخل فرج و فرج سنگ‌های آبخوان جبران شود تا بدین‌ترتیب پیکر آبخوان‌ها نحیف و نحیف‌تر شود.
نتایج پژوهش زاینده‌رود
یکی از رودخانه‌هایی که طی دهه اخیر با شرایط تغییر اقلیم و سدسازی‌ها دچار شدیدترین تنش شده، زاینده‌رود اصفهان است. در ابتدای دهه گذشته، شواهد بسیاری از ورود فاضلاب و پساب‌های صنعتی به زاینده رود منتشر شد تا مشخص شود تهدیدها در این رودخانه به اوج خود رسیده است. نتایج یک پژوهش که به تازگی منتشر شد، نشان می‌دهد که با توجه به توسعه مراکز شهری و صنعتی در اطراف زاینده‌رود درصورتی که اقدام جدی و سریع صورت نگیرد، آلودگی بستر رودخانه، سلامت انسان‌ها و دیگر موجودات منطقه را تهدید می‌کند.
استان اصفهان با قرارگیری در منطقه خشک و نیمه خشک مرکزی، یکی از استان‌های کم‌آب ایران است. منابع آب شیرین این استان محدود بوده و در سال‌های اخیر نیز مواردی همچون رشد جمعیت و بهره‌برداری‌های غلط از منابع آب، باعث آلودگی منابع آب و به‌خصوص منابع آب‌های زیرزمینی در بعضی مناطق این استان شده است. در این پژوهش که با عنوان «بررسی کیفیت منابع آب زیرزمینی در آبخوان‌های زیرحوضه جنوبی زاینده‌رود» در مجله علمی پژوهشی مهندسی اکوسیستم بیابان دانشگاه کاشان به چاپ رسیده، مشخص شده است که کمترین مقدار شاخص کیفی آب در آبخوان‌های کرون و لنجانات و نجف‌آباد قرار دارد که به‌ترتیب در طبقات نسبتا بد و بد قرار می‌گیرند.
مقدار متوسط نیترات در آبخوان‌های دامنه‌داران، کرون و نجف‌آباد بیشتر از سایر نقاط است که اغلب فراتر از حد مجاز رفته و کنترل آلودگی آب در این مناطق ضروری است. بدین‌ترتیب آبخوان‌های زاینده‌رود به‌طور عموم با کاهش کیفیت و ورود نیترات مواجه هستند.
پژوهشگران ایرانی این تحقیق علت افزایش آلاینده‌های وارد شده به آبخوان‌های منطقه را افزایش استفاده از کودهای شیمیایی و دفن زباله‌ها در محدوده اعلام کردند اما ورود پساب‌ها نیز می‌تواند آلاینده دیگر آبخوان‌ها باشد. به‌ویژه آنکه براساس بررسی همشهری در مقاله منتشر شده، نیترات یافته شده، یکی از عوامل شیمیایی و شاخص آلودگی شیمیایی آب است که می‌تواند سلامت آب شرب را تحت‌تأثیر قرار دهد و سبب اثرات سوء بهداشتی در مصرف‌کنندگان شود. همچنین بررسی میزان نیترات آبخوان‌ها نشان داد که بیشترین مقدار نیترات به‌ترتیب در آبخوان‌های نجف‌آباد، کرون و دامنه‌داران به‌ترتیب 63، 50 و 48میلی‌گرم بر لیتر است که عدد بالا و نگران‌کننده‌ای است.
نیترات در آبخوان کرج
دشت تهران - کرج از نظر تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، بخشی از حوضه آبریز مرکزی است که از دامنه‌های جنوبی البرز شروع و تا دشت‌های ورامین و شهریار گسترش یافته است. براساس گزارش نشریه تحقیقات آب ایران، این دشت از شمال به ارتفاعات شمالی تهران، از جنوب به بند علیخان، از شرق به مرز بین رودخانه‌های جاجرود و سرخه حصار، از جنوب شرقی به مرز شبکه ورامین و از غرب به رودخانه شور منتهی می‌شود. نیترات از مهم‌ترین آلاینده‌هایی است که آبخوان کرج در غرب دشت تهران از آن آسیب دیده است. در سال94، به‌منظور ارزیابی آلودگی نیترات در داده‌های کیفی 86چاه در آبخوان کرج، اندازه‌گیری‌هایی صورت گرفت و مشخص کرد به‌علت فعالیت‌های انسانی، به‌خصوص فاضلاب آبخوان‌های این حوضه مهم با بحران جدی مواجه شده است.
نفوذ آلاینده‌ها به پیکره یک آبخوان
براساس اعلام پژوهشگران، آلاینده‌ها معمولا یک ستون آلوده‌کننده در داخل سفره آب زیرزمینی ایجاد می‌کنند. حرکت آب و انتشار آن درون سفره آب، آلاینده‌ها را در یک منطقه وسیع‌تر گسترش می‌دهد. مرز پیشروی آلودگی نیز که لبه ستون نامیده می‌شود، می‌تواند با چاه‌های آب زیرزمینی یا در قسمت‌های روی زمینی سفره آب، در آب‌های سطحی مانند آبشارها و چشمه‌ها تلاقی کند و این باعث می‌شود منابع آب برای انسان و حیات وحش ناامن شود.
آلودگی همچنین می‌تواند از طریق سیستم‌های بهداشتی، محل‌های دفن زباله، پساب از تصفیه خانه‌های فاضلاب، نشت فاضلاب، ایستگاه‌های پمپ بنزین یا از کاربرد بیش از حد کود در کشاورزی ایجاد شود. آلودگی‌ها همچنین از آلاینده‌های طبیعی مانند آرسنیک یا فلوراید نیز ایجاد می‌شوند که استفاده از آب‌های زیرزمینی آلوده باعث ایجاد خطر برای سلامت عمومی از طریق مسمومیت یا شیوع بیماری می‌شود.
نیترات اما رایج‌ترین آلاینده شیمیایی در آب‌های زیرزمینی و سفره‌های آب دنیاست. سطح بالای نیترات در آب‌های زیرزمینی می‌تواند باعث ایجاد سندروم‌های خطرناک در انسان شود. این آلاینده آبی، ناشی از دفع لجن، فاضلاب و فعالیت‌های کشاورزی است که بر اثر فعالیت انسانی ایجاد شده و سفره‌های آب زیرزمینی و آبخوان‌ها را آلوده می‌کنند.
