جغرافیای طلای سبز ایران

زیتون ازجمله محصولات باغی ایران به‌شمار می‌رود که می‌تواند ارزآوری مناسبی برای کشور به‌همراه داشته‌باشد؛ محصولی که با توجه به خواص آن و همچنین انواع محصولاتی که از فراوری آن به‌دست می‌آید، قابلیت‌های ویژه‌ای در زمینه توسعه کشت دارد.  براساس آخرین آمارهای اعلام شده ازسوی وزارت جهادکشاورزی، سطح زیرکشت این محصول در سال‌گذشته حدود ۷۸هزارهکتار بوده که از این میزان، ۵۸هزارهکتار بارور و بقیه غیربارور و در مرحله نونهالی است.این درحالی‌است که به‌گفته مسئولان این وزارتخانه، میزان تولید این محصول در سال۱۳۹۹ نسبت به 1398، حدود ۲۱درصد کاهش یافته است و این موضوع می‌تواند بر صادرات «کنسرو زیتون» و «روغن زیتون» از ایران تأثیر منفی برجا بگذارد؛ چالشی که کارشناسان، وزش باد گرم در زمان گلدهی در مناطق زیتون‌خیز، یعنی استان‌های گیلان، زنجان و قزوین، را از دلایل اصلی افت تولید می‌دانند.براساس بررسی‌های انجام شده، درحال‌حاضر در ۲۶استان زیتون کشت می‌شود، اما زنجان، گیلان، قزوین، فارس و گلستان از عمده‌ترین تولیدکنندگان این محصول به‌شمار می‌روند که بخش مهمی از سطح زیرکشت و میزان تولید محصول را به‌ خود اختصاص داده‌اند. با توجه به فصل برداشت زیتون، همشهری در پرونده ویژه‌ای وضعیت برداشت این محصول در 5استانی که قطب تولید زیتون محسوب می‌شوند را مورد بررسی قرار داده‌است که در ادامه می‌خوانید.

آوازه زیتون رودبار
براساس آمارهای وزارت جهادکشاورزی، ۹هزارو ۱۵۰هکتار از باغ‌های گیلان زیرکشت زیتون قرار دارد و این استان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم تولید این محصول به‌حساب می‌آید که ۱۱درصد از کل سطح زیرکشت زیتون و ۲۰درصد از تولید زیتون کشور را به خود اختصاص داده‌است. براساس آمارهای موجود، گیلان در زمینه مساحت زیرکشت و میزان تولید محصول درجمع  3 استان برتر کشور قرار دارد. درچنین شرایطی زمان برداشت زیتون از شهریورماه آغاز و تا پایان آذرماه ادامه می‌یابد و ارزش ریالی تولید سالانه این محصول دراستان، حدود ۱۴۴میلیارد تومان است. درحال‌حاضر حدود ۲هزارنفر در استان گیلان به کشت و تولید زیتون مشغول هستند و به‌گفته مسئولان، نیمی از محصول برداشت شده به مصرف کنسروی و تازه‌خوری می‌رسد و بقیه به روغن زیتون تبدیل می‌شود. از مهم‌ترین ارقام محلی زیرکشت زیتون در گیلان زرد، روغنی، فیشوم و ماری است، اما ارقام خارجی که در باغ‌های گیلان کشت می‌شوند شامل «آربکین»، «مانزانیلا» و «کرونایکی» می‌شود. دراین میان رودبار از شهرت زیادی در زمینه تولید زیتون برخوردار است و به دلیل داشتن آب و هوای خشک، تنها شهرستان تولیدکننده زیتون در گیلان محسوب می‌شود. این‌درحالی‌است که سال‌گذشته و براساس آمارهای سازمان جهادکشاورزی گیلان، بیش‌از ۱۸هزارتن محصول از سطح 8هزارو ۵۶۰هکتار از باغ‌های زیتون رودبار برداشت شده‌ که این میزان تولید نشان از افت ۳۰درصدی تولید نسبت به سال قبل‌تر از آن دارد. در سال‌جاری نیز مسئولان سازمان جهادکشاورزی گیلان از پیش‌بینی برداشت ۱۲هزارتن زیتون در سطح شهرستان رودبار خبر دادند که نشان می‌دهد افت تولید نسبت به سال‌گذشته هم بیشتر باشد. این کاهش بی‌ارتباط با کمبود آب برای باغ‌های استان و افزایش سطح زیرکشت در استان‌های همجوار نیست. در گیلان کشت غالب، برنج است؛ به این دلیل همچنان مجوزهای برداشت آب برای باغ‌های زیتون صادر نمی‌شود. درحال‌حاضر آب ۵هزارو ۶۰۰هکتار از باغ‌های زیتون این شهرستان از طریق آبیاری قطره‌ای و حدود ۲هزارهکتار از باغ‌ها، به شیوه سنتی و با استفاده از آب چشمه‌ها و نهرها آبیاری می‌شوند. این درحالی‌است که آبیاری سنتی باتوجه به زمان‌بر بودن، محدودیت منابع آبی و وقوع خشکسالی، جوابگوی باغ‌های زیتون نیست و تأمین آب باغ‌ها یکی از مشکلات باغداران زیتون در تولید این محصول به‌حساب می‌آید. همچنین ۵۷درصد از باغ‌های زیتون رودبار صنعتی و مدرن هستند و ۴۳درصد نیز به‌صورت سنتی و خرده‌مالکی اداره می‌شوند. دراین میان حدود ۲هزارو ۱۰۰هکتار از اراضی پایین‌دست سد سفیدرود را باغ‌های قدیمی تشکیل می‌دهند که حتی برخی از آنها مالک مشخصی هم ندارند. این اراضی بیشتر به آفت مگس زیتون مبتلا هستند و در آنها همه ساله با کاهش تولید مواجه هستیم. ازجمله چالش‌های کشت زیتون و زیتون‌کاران گیلانی می‌توان به شرایط نامناسب اقلیمی، نبود سرمای مناسب در فصل زمستان و پدیده «باد گرم» در زمان تلقیح میوه زیتون اشاره کرد که زمینه‌ساز کاهش تولید شده‌است. رودبار دارای ۱۰کارخانه روغن‌کشی با ظرفیت ۲۴هزارتن و ۱۰۰واحد کارخانه بسته‌بندی سنتی، مدرن و نیمه‌مدرن با ظرفیت ۱۲هزارتن است و ترکیه و کشورهای حاشیه دریای خزر اصلی‌ترین مقاصد صادراتی زیتون رودبار را تشکیل می‌دهند. این درشرایطی است که کارشناسان معتقدند تقویت زیرساخت‌های کشت زیتون دراین منطقه، کمک قابل‌توجهی به رونق باغداری دراستان گیلان می‌کند.

مشتریان جهانی زیتون قزوین
بخش «طارم سفلی» خاستگاه زیتون در استان قزوین به‌حساب می‌آید. این منطقه به مرکزیت «سیردان» در ۱۳۵کیلومتری شهرقزوین واقع شده‌است و از اصلی‌ترین تولیدکنندگان زیتون در کشور به‌شمار می‌رود که کیفیت و نوع محصول آن زبانزد خاص و عام است. این منطقه به‌دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا و همچنین آب و هوای مدیترانه‌ای، در کشور به‌عنوان قطب زیتون و سرزمین طلای سبز شناخته می‌شود. دراین بخش روستا‌های زیادی وجود دارند که شغل اصلی مردم آنها کاشت، برداشت و فعالیت در صنایع تبدیلی مربوط به زیتون است که ازجمله این روستا‌ها می‌توان به «کلج»، «سیاهپوش»، «آلتین‌کش»، «میرخُوَند سفلی و علیا»، «ارکن»، «خاگینه» و «سنگان» اشاره کرد. سطح زیرکشت باغ‌های زیتون استان در سال‌جاری بیش‌از ۹هزارو ۵۲۰هکتار برآورد می‌شود که ۶هزارو ۷۰۰هکتار بارور و ۲هزارو ۸۲۰هکتار آن غیربارور است. همچنین ۱۶واحد تولیدی در زمینه فراوری و روغن‌کشی زیتون در قزوین فعالیت می‌کنند. واحدهای فعال در زمینه فراوری زیتون ظرفیت تولید ۵هزارو ۸۰۰تن روغن زیتون و ۴هزارتن کنسرو و نیز زیتون شور را دارند. اینها درحالی‌است که دراستان قزوین بیش‌از ۱۰رقم زیتون کشت می‌شود که ۸۵درصد آن را ارقام زرد و روغنی تشکیل می‌دهد. سایر ارقام بومی رایج در استان شامل «شنگه»، «ماری»، «چرچنگی» و «گرد» و ارقام عمده خارجی «آربکین»، «کرونایکی»، «مانزانیلا» و «کنسروالیا» است. دراین میان تعداد قابل‌توجهی از باغداران قزوینی با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کنند که سبب پایین آمدن بازدهی محصول آنان می‌شود. زیتون‌کاران استان انتظار دارند با کمک سازمان جهادکشاورزی روی بهبود کیفیت خاک، نوع قلمه زیتون و نحوه آبیاری کار کنند تا سطح برداشت زیتون در واحد سطح را از ۲تن در هرهکتار به ۲۰تن برسانند. براین اساس هم هست که محور عمده اجرای طرح ملی زیتون در کشور، اصلاح باغ‌های کم‌بازده و مکانیزه شدن باغ‌هاست و دراین زمینه از تجهیزات نوین فراوری در قزوین استفاده می‌شود. کمبود آب، آفت زیتون، افزایش هزینه‌های تولید و کارگری، ناکافی بودن صنایع تبدیلی بالادستی و نبود سامانه صادراتی و بسته‌بندی مناسب از معضلات پیش روی زیتون‌کاران قزوین است. تا سال‌های پیش ورود بی‌رویه و قاچاق زیتون نیز یکی از مهم‌ترین مشکلات زیتون‌کاران به‌حساب می آمد که با همکاری شورای ملی زیتون، این مشکل رفع شد. ازسوی دیگر در زمینه آبیاری باغ‌های زیتون، سال‌گذشته با پیگیری‌های انجام شده ازسوی سازمان جهادکشاورزی استان، ۲۵میلیون مترمکعب آب از محل سد سفیدرود برای باغ‌های زیتون طارم سفلی اختصاص یافت. با این اقدام، آب پایدار و مطمئن برای باغ‌های زیتون استان قزوین تأمین شده‌است. درحال‌حاضر با حمایت وزارت جهاد کشاورزی و در راستای توسعه باغ‌های زیتون، به باغداران این محصول یارانه نهال پرداخت و به این ترتیب، بخش زیادی از هزینه‌های کاشت نهال زیتون ازسوی دولت تأمین می‌شود. برای هر نهال زیتون که ازسوی باغداران این محصول تهیه می‌شود، ۴هزارو۵۰۰ تومان یارانه پرداخت می‌شود که البته نهال‌های مورد نظر حتما باید گواهی شده و از نهالستان‌های مجاز تهیه شده باشند. زیتون قزوین به ۱۲کشور دنیا صادر می‌شود و که ازجمله آنها می‌توان به عراق، ترکیه، امارات‌متحده‌عربی، قطر، کویت و مالزی اشاره کرد.

کاهش برداشت زیتون در گلستان 
با فرا رسیدن فصل برداشت زیتون، کاهش تولید این محصول، که بیشتر ناشی از خشکسالی کم سابقه در گلستان ارزیابی می‌شود، خسارت‌های قابل‌توجهی به زیتون‌کاران استان وارد کرده‌است. براساس اعلام سازمان جهادکشاورزی گلستان، برداشت زیتون کنسروی از باغ‌های بارور استان از اوایل شهریورماه سال‌جاری، مانند سال‌های گذشته، آغاز شده و به‌زودی بخشی از این محصول سرسفره مصرف‌کنندگان درنقاط مختلف کشور قرار می‌گیرد. این‌درحالی‌است که زیتون‌کاران گلستانی با توجه به خشکسالی امسال، با کاهش تولید این محصول مواجه هستند. به‌صورت معمول برداشت زیتون کنسروی از اوایل شهریورماه و برداشت زیتون روغنی از آبان‌ماه هرسال دراستان گلستان آغاز می‌شود و این برداشت به مدت ۴۰ تا ۶۰روز ادامه می‌یابد. امسال قیمت توافقی خرید هر کیلوگرم زیتون از کشاورزان در استان گلستان 20 تا ۳۰هزار تومان تعیین شده‌است. براساس اعلام معاونت باغداری سازمان جهادکشاورزی گلستان، سطح زیرکشت زیتون دراین استان ۷هزارو ۵۰۰هکتار است که به نسبت شامل ۴۰درصد زیتون کنسروی و ۶۰درصد زیتون روغنی می‌شود. همچنین کاهش بارندگی و گرمای هوای امسال، عملکرد باغ‌های بارور زیتون کنسروی و روغنی این استان را ۳۰درصد از مقدار پیش‌بینی شده کم‌تر کرده‌است. درحال‌حاضر پیش‌بینی می‌شود با توجه به استمرار خشکسالی‌ها و کاهش ۳۰درصدی محصول، حدود ۷هزارتن زیتون در همه شهرستان‌های استان، به‌جز بندرگز، گمیشان، بندرترکمن و آق‌قلا، برداشت شود. همچنین به‌گفته مسئولان مربوط دراستان، بیش‌از ۹۰درصد از ارقام تولیدی زیتون در گلستان شامل «کرونایکی»، «بلیدی»، «زرد روغنی»، «میشن» و «آربیکن» است. ازسوی دیگر تعداد ۱۷کارخانه فراوری زیتون در استان، با ظرفیت اسمی تولید ۱۴هزارو ۶۰۰تن روغن یا کنسرو درحال فعالیت هستند. قیمت خرید محصول نیز به‌صورت توافقی میان باغدار و کارخانه‌های فراوری محصول تعیین و با توجه به شرایط بازار، پیش‌بینی می‌شود درسال‌جاری از ۲۰ تا ۳۰ هزارتومان، متناسب با کیفیت و کنسروی یا روغنی بودن آن، قیمت‌گذاری شود. همه اینها درحالی‌است که گلستان با داشتن شرایط اقلیمی مناسب و زمین‌های مستعد، از قطب‌های مهم تولید زیتون در کشور به‌شمار می‌رود که براساس گفته مسئولان سازمان جهادکشاورزی استان، ظرفیت ایجاد ۶۰هزار هکتار باغ زیتون دراین استان وجود دارد. همچنین سازمان جهادکشاورزی گلستان در دهه‌های اخیر برای رسیدن به اهدافی مانند تغییر کاربری اراضی شیبدار به باغ مثمر، ایجاد فرصت‌های جدید شغلی، ارتقای درآمد بهره‌برداران و مشارکت در بی‌نیاز کردن کشور از واردات، گسترش باغ‌های زیتون را در دستورکار قرار داده‌است. بخش عمده زیتون تولید شده در گلستان بدون برندسازی در استان، به‌صورت فله‌ای روانه بازار استان‌های دیگر و به‌ویژه گیلان می‌شود و غالبا با نام‌های تجاری این استان به فروش می‌رسد. بخشی از زیتون موجود در بازار استان گیلان درحالی از استان گلستان تأمین می‌شود و به‌عنوان سوغات این استان به فروش می‌رسد که میزان کشت زیتون در گلستان بیشتر از گیلان است. زیتون‌کاری در بسیاری از مناطق گلستان قدمتی کم‌تر از نیم قرن دارد، اما در 2شهرستان گالیکش و مراوه‌تپه توسعه قابل‌توجهی داشته است. زیتون‌کاران گلستانی اصلی‌ترین مشکل خود را میزان غیرقابل اعتماد برداشت زیتون سالانه با توجه به شرایط اقلیمی، حمایت اندک وزارت جهادکشاورزی در قبال جبران خسارت‌های ناشی از انواع آفت‌ها، مانند «مگس مدیترانه‌ای» و نبود کارخانه‌های صنایع تبدیلی با ظرفیتی معادل کشت انجام شده، عنوان می‌کنند.

برند همسایه‌ها بر روی زیتون طارم
میزان تولید سالانه زیتون در استان زنجان هرچند هرسال متفاوت است، اما به طور متوسط با حدود ۴۵هزارتن در سطح زیرکشت بیش‌از ۲۰هزارهکتار، رتبه نخست کشور را در تولید این محصول از آن خود کرده‌است. درحالی که میانگین برداشت زیتون از باغ‌های زیتون در سطح کشور حدود 5/2تن در هکتار است اما این میزان در استان زنجان به 3تن در هکتار می‌رسد. دراین میان شهرستان طارم استان زنجان را می‌توان «شهر زیتون» نامید، چراکه براساس آمارهای موجود، حدود ۵۰درصد از زیتون کشور در این شهرستان تولید می‌شود و با برخورداری از بیش‌از ۲۰درصد سطح زیرکشت زیتون کشور، رتبه نخست را در کشور کسب کرده‌است. به‌گفته مسئولان مربوط دراستان، پیش‌بینی می‌شود درسال‌جاری درآمد حاصل از برداشت زیتون به رقمی درحدود ۹۰۰میلیارد تومان برسد. اینها درحالی‌است که ارقام زیتون داخلی کشت شده در شهرستان طارم شامل زرد، روغنی، شنگه، ماری و گلوله زیتون است که رقم زرد زیتون با ۹۰درصد سطح زیرکشت، بیشترین میزان را درمیان ارقام زیتون به خود اختصاص داده‌است. البته علاوه براین موارد، ارقام خارجی زیتون مانند «کنسروالیا»، «مانزانیلا»، «کرونایکی» و «آربیکن» هم به‌دلیل سازگاری با منطقه، عملکرد بالایی دارد و درحال گسترش دراین منطقه است. درحال‌حاضر۸۰درصد از زیتون برداشت شده در طارم برای فراوری کنسروی برداشت و استفاده می‌شود. ازسوی دیگر این شهرستان درحدود ۲۰درصد از تولید روغن زیتون کشور را به خود اختصاص داده‌است و ۹واحد فراوری تبدیل زیتون به روغن نیز دراین شهرستان فعالیت می‌کنند. این‌درحالی‌است که به‌گفته مسئولان شهرک صنعتی طارم، با توجه به اینکه رده فعالیت این شهرک پایین است، امکان ساخت واحدهای تصفیه‌ و روغن‌کشی دراین شهرک وجود ندارد و باید رده شهرک صنعتی از 3 به 6 ارتقا یابد تا بتوان برای راه‌اندازی تصفیه‌خانه تصمیم‌گیری کرد. این موضوع درحالی مطرح می‌شود که اگر روغن‌گیری بلافاصله بعد از برداشت محصول در طارم انجام و روغن زیتون استحصال شده با نام طارم در بازار عرضه شود، با استقبال بیشتری ازسوی بازرگانان و مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی قرار می گیرد. تبدیل اراضی شیب‌دار به باغ‌های زیتون با توجه به برنامه 5ساله ششم توسعه، برخورداری زیتون از یارانه و حمایت‌های دولتی مانند دانه‌های روغنی و حمایت از توسعه ظرفیت صادراتی و صنایع تبدیلی ازجمله پیشنهادهای کارشناسان و مسئولان مربوط برای توسعه این بخش است. با وجود همه ظرفیت‌های موجود در طارم، به‌دلیل نبود برندسازی، زیتون طارم به نام استان‌های همجوار به فروش می‌رسد، درحالی‌که می‌توان با ایجاد بازارچه‌ها، به زیتون طارم هویت تجاری قوی‌تری داد و به بازارهای جهانی عرضه کرد، چراکه درحال‌حاضر با وجود رتبه نخست زنجان در تولید زیتون، این استان تنها 3درصد از سهم صادرات زیتون کشور را به خود اختصاص داده‌است.

کمبود صنایع‌تبدیلی زیتون در فارس
سطح زیرکشت زیتون در استان فارس بیش‌از ۹هزارهکتار است. از این میزان، بیش‌از ۷هزارهکتار مثمر هستند و محصول تولیدی آنها برای تولید روغن و کنسرو استفاده می‌شود. به‌صورت تقریبی از هر هزار کیلوگرم زیتون، حدود ۱۵۰کیلوگرم روغن‌زیتون به‌دست می‌آید. مهم‌ترین ارقام زیتون تولیدی دراستان شامل رقم‌های زرد، فیشیمی، دزفولی، کنسروالیا، شنگه و شیراز است. شهرستان‌های زرین‌دشت، سروستان، نی‌ریز، استهبان، سپیدان و فسا از شهرستان‌های تولیدکننده زیتون درفارس به‌شمار می‌روند. نبود صنایع‌تبدیلی در منطقه و عدم دسترسی مناسب به اطلاعات کافی در زمینه کاشت و پرورش زیتون، از عمده‌ترین مشکلات زیتون‌کاران استان است. به گفته مسئولان انجمن زیتون فارس، د‌راین استان تعد‌اد‌ کمی واحد‌ فراوری و صنایع‌تبد‌یلی زیتون فعالیت می‌کنند که با توجه به مشکل نقد‌ینگی، زیتون را به‌صورت ارزان‌قیمت از باغد‌اران خرید‌اری می‌کنند‌. زیتون به‌صورت طبیعی یک سال «پرمحصول» د‌ارد‌ و یک سال «کم‌محصول»، به همین د‌لیل اگر افت د‌ما با سال کم‌محصولی تقارن پید‌ا کند‌، شاهد‌ کاهش بسیار زیاد‌ تولید‌ خواهیم بود، به‌طوری‌که سال‌گذشته تولید زیتون در استان فارس کاهش قابل‌توجهی داشت.