ورود به موزه گیاهان دارویی که نقطه شروع درمان بسیاری از بیماری‌هاست
کلکسیون گیاهان دارویی اینجاست
بهنام سلطانی
انبوه گیاهانی که خیلی‌ها از خواص شگفت‌انگیز آنها بی‌خبرند، مثل گنجینه‌ای گرانبها داخل انبوه کمدهای چوبی و لای زر‌ورق نگهداری شده‌اند و مثل آثار باستانی در معرض دید عموم قرار دارند. اینجا موزه گیاهان دارویی در پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی و جایی برای کشف انواع گیاهان ناشناخته با خواص درمانی است که با آزمون و خطاهای بسیار و تلاش گیاه‌شناس‌ها سر و شکل گرفته‌اند. گیاه‌شناس‌ها مثل دانشمندانی که برای کشف فرمول‌های جدید مدام در آزمایشگاه به‌سرمی‌برند، گونه‌های جدید گیاهی را در طبیعت جمع می‌کنند تا خواص درمانی آنها را کشف کنند. سال‌هاست که داروهای بسیاری با استفاده از خواص برخی گیاهان، روانه بازار می‌شوند اما کمتر کسی می‌داند که اینجا نقطه شروع تولید بسیاری از این داروهاست.
تبدیل دانش به ثروت
یک گیاه‌شناس ماهر در دوردست‌ترین نقاط کشور هم گیاهانی کشف می‌کند که در همه این سال‌ها کسی به خواص درمانی‌شان پی نبرده است. طبیعت‌گردی و رفت‌وآمد در مناطق دور و نزدیک و بعضا صعب‌العبور برای پیدا‌کردن گیاهان کمیاب، شغل اصلی آنهاست و موزه گیاهان دارویی را می‌توان نتیجه سفرهای گاه و بی‌گاه گیاه‌شناس‌ها دانست. مجید قربانی نهوجی، عضو هیأت علمی و قدیمیترین گیاه‌شناس پژوهشکده گیاهان دارویی است که سال‌های زیادی از عمرش را صرف کشف و شناسایی گونه‌های گیاهی کرده و هنوز در حال کشف گونه‌های جدید است. او گونه‌های گیاهی را که خواص درمانی دارند به حیوانات وحشی و سرکشی تشبیه می‌کند که برای اهلی‌شدن ابتدا باید قرنطینه شوند؛ «گیاه دارویی تا تبدیل‌شدن به داروی گیاهی یک پروسه نسبتا پیچیده را طی می‌کند. گیاهی که در طبیعت رشد کرده، مثل یک اسب وحشی است که سال‌ها در طبیعت سرگردان بوده. یک گیاه‌شناس در قدم اول گیاه را شناسایی می‌کند و مرحله بعد اهلی‌سازی گیاه یعنی کشت نمونه گیاه در بستر آزمایشگاهی است. »
گیاه‌شناسی مردمی
اینجا تنها موزه گیاه‌شناسی کشور است و در خاورمیانه هم نمونه دیگری وجود ندارد. آنها مثل کارگران معدن گاهی از لا‌به لای خاک، طلا استخراج می‌کنند اما اینگونه نیست که هر کسی بتواند به‌راحتی وارد این حرفه شود. گیاه‌شناس‌ها معمولا در رشته زیست‌شناسی تحصیل کرده‌اند و با تحصیلات آکادمیک وارد این شغل می‌شوند. عضو هیأت علمی پژوهشکده گیاهان دارویی می‌گوید: «بعد از جمع‌آوری و شناسایی گیاه توسط گیاه‌شناس و پشت‌سر‌گذاشتن مرحله اهلی‌سازی، ترکیبات شیمیایی و اثرات دارویی آن مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد و هر گیاهی که این فرایند را به‌درستی طی کند، در مراکز تخصصی به دارو تبدیل خواهد شد». گیاه‌شناس‌ها به تنهایی قهرمان داستان تبدیل گیاه به دارو نیستند و نقش افراد محلی مناطق مختلف کشور به‌خصوص عشایر و اهالی روستاهای دورافتاده را نمی‌توان در این فرایند نادیده گرفت. اطلاعاتی که آنها درباره برخی گیاهان ناشناخته دارند، سینه به سینه گشته و به نسل امروز رسیده و هنر گیاه‌شناس تبدیل این منابع شفاهی به منابع مکتوب و استفاده از این طلاعات برای کشف گونه‌های ناشناخته گیاهی است. در حرفه گیاه‌شناسی به این فرایند «گیاه‌شناسی مردمی» می‌گویند؛ یعنی کشف گیاه با کمک بومی‌های هر منطقه.
گیاهی برای ترک اعتیاد
کشف گونه‌های گیاهی و تولید داروهای گیاهی ریشه در فرهنگ و تمدن ایرانیان دارد و بسیاری از گیاه‌شناس‌ها بر این باورند که باید مثل بناهای تاریخی از این میراث کهن مراقبت کرد. برخی دیگر هم ابوعلیسینا را نخستین گیاه‌شناس تاریخ می‌دانند و معتقدند که این دانشمند ایرانی با کشف خواص درمانی گیاهان و تجویز داروهای گیاهی، آن را به‌عنوان یک میراث برای نسل‌های بعدی به یادگار گذاشته است. گیاه‌شناس پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی می‌گوید که گیاه‌شناس‌های این مرکز با گذشت قرن‌ها راه ابوعلیسینا را ادامه می‌دهند؛ «ما هنوز هم در حال کشف گونه‌های ناشناخته گیاهی هستیم. مثلا مدتی قبل در یکی از مناطق کشور با گیاهی به نام «تلخه بیان» که قشر سنتی برای ترک اعتیاد از آن استفاده می‌کردند، مواجه شدیم. همین اطلاعات جرقه‌ای شد برای پژوهش درباره خواص این گیاه شگفت‌انگیز و در نهایت موفق به تولید دارویی به نام دتوکسین شدیم که برای ترک اعتیاد تجویز می‌شود. گیاه تلخه‌بیان در همه مناطق کشور یافت می‌شود و شباهت زیادی با علف هرز دارد. به همین دلیل در برخی مناطق برای از بین‌بردن این گیاه هزینه می‌کردند. کشور ما به‌واسطه تنوع اقلیمی در زمینه گیاهان دارویی ظرفیت عظیمی دارد.»
امان از خام‌فروشی
طبق آخرین برآوردها بین 8تا 12هزار گونه گیاهی در کشور وجود دارد و از این تعداد 2500گونه فقط در مناطق مختلف ایران یافت می‌شود که حدود 2هزار گونه آن خواص درمانی دارند. شاید به همین دلیل است که گیاه‌شناس‌های قدیمی ارزش هر گیاه ناشناخته‌ای که منجر به کشف یک داروی جدید می‌شود را با ارزش یک چاه نفت مقایسه کرده و برای کشف آنها از خطرهای بسیاری عبور می‌کنند. گیاه‌شناس پژوهشکده گیاهان دارویی، خام‌فروشی را آفت بزرگی می‌داند که روند کشف گیاه و تولید دارو را مختل می‌کند؛ «صادر‌کردن گیاه به‌صورت خام مثل فروش نفت خام کار سنجیده‌ای نیست و کمترین ارزش‌افزوده را برای ما دارد. افراد سودجو بسیاری از گیاهان به‌خصوص گیاهانی که به‌طور خود‌رو در طبیعت رشد می‌کند را به‌صورت خام صادر می‌کنند و همان گیاه بعد از اینکه در کشور دیگری تبدیل به فراورده شد با چند برابر قیمت به ما فروخته می‌شود. متأسفانه افراد محلی هم نمی‌دانند چقدر از این‌گونه‌های گیاهی برداشت کنند تا به‌طور کامل آسیب نبینند. توصیه ما به مردم این است که برای جمع‌آوری گیاه در طبیعت حد و مرز قائل شوند.»
کاشت و برداشت
یکی از ماموریت‌های گیاه‌شناس‌ها جلوگیری از انقراض گونه‌های گیاهی است و این موزه با چنین هدفی از سال1377 فعالیتش را شروع کرده. آنها با سفر به 31 استان کشور، تاکنون بیش از 3هزار گونه گیاهی را کشف کرده‌اند و نمونه این گیاهان در موزه گیاهان دارویی نگهداری می‌شود. هر گیاه در پوشه‌های مخصوص نگهداری می‌شود و شناسنامه هر گیاه شامل نام محلی گیاه، محل کشت، تاریخ جمع‌آوری و نام فرد جمع‌کننده یا همان گیاه‌شناس روی پوشه حک شده است. این تنها رد پایی است که گیاه‌شناس‌ها در کشف گونه‌های ناشناخته گیاهی از خودشان به‌جا می‌گذارند. عضو هیأت علمی پژوهشکده گیاهان دارویی می‌گوید: «بخش دیگری از پژوهشکده به کشت 150گونه گیاهی پرمصرف اختصاص دارد و این بخش کلکسیون گیاهان زنده دارویی است. این مزرعه برای کسانی که می‌خواهند در زمینه داروهای گیاهی تحقیق و پژوهشی انجام بدهند یک مرجع مناسب است.
کمین گرازها
گشت و‌گذار در طبیعت و تجربه‌کردن اقلیم مناطق مختلف کشور، بخش لذتبخش کار گیاه‌شناس‌ها به‌شمار می‌رود اما مواجهه با جانوران وحشی و سمی روی دیگر سکه است. مناطقی که گیاهانی با خواص دارویی دارند محل زیست حیوانات خطرناکی مثل خرس و گراز هستند و گیاه‌شناس‌ها مدام در تیررس این حیوانات قرار دارند. مارگزیدگی هم دیگر به بخش جدانشدنی کار آنها بدل شده و این شرایط گیاه‌شناسی را به یک حرفه پر‌خطر تبدیل کرده است. مجید قربانی نهوجی، احترام به طبیعت و حفظ جان حین کشف گونه‌های ناشناخته گیاهی را دوماموریت اصلی هر گیاه‌شناس می‌داند؛ «گیاه‌شناس با این پیش‌فرض وارد طبیعت می‌شود که هرگز به تهدیدی برای جانوران و گیاهان بدل نشود و از جان خودش هم محافظت کند. گیاه‌شناس‌های ما بارها با حیواناتی مثل خرس و گراز مواجه شده و گاهی هم با مارگزیدگی دست و پنجه نرم کرده‌اند. این خطرات تقریبا در همه مناطق کشور وجود دارد اما گیاه‌شناس به رسالت خودش یعنی کشف گونه‌های ناشناخته گیاهی پایبند است. اطلاعاتی که در مورد این‌گونه‌های گیاهی به‌دست می‌آید، نزد سالمندان محلی است و اگر جمع‌آوری نشود به نسل بعد منتقل نخواهد شد».
