انگشترسازان قم در حلقه مشکلات

روح‌الله کریمی-خبرنگار

قم با داشتن حدود هزار کارگاه انگشترسازی و هزارو200 هنرمند فعال در این حرفه، هم قطب تولید انگشتر نقره دست‌ساز است و هم در بین 31 استان به عنوان «شهر ملی انگشترسازی» انتخاب شده. بسیاری از انگشترهای دست‌ساز که در شهرهای مذهبی عراق و استان‌های کشور به فروش می‌رسد، دسترنج هنرمندان قم است. انگشترهایی که با نگین‌های فیروزه‌ای، سبز و سفید و با حکاکی‌هایی از اسامی ائمه و اذکاری که ورد زبان اولیا هستند در انگشتان مسلمانان جای می‌گیرند. 
بازار قم هم از این گوهر بی‌نصیب نمانده است. عموما چند مرد مسن انگشتان را با انگشترهای رنگارنگ پر می‌کنند و اطراف حرم حضرت معصومه(س) حضور دارند. با دیدن این صحنه، شاید تصور کنید همه داشته‌ها و سرمایه‌های هنر انگشترسازی قم در دستان همین چند فروشنده دوره‌گرد است. اما اگر سری به اطراف حرم حضرت معصومه(س) بزنید و نگاه جست‌وجوگر زائران را تعقیب کنید، برجسته‌ترین هنرمندان انگشترساز قم را در کارگاه‌های پاساژهای برلیان، الغدیر، موسی ابن جعفر(ع) و کویتی‌ها، مشغول به نقره‌سازی، جواهرنگاری، گوهرتراشی و حکاکی خواهید دید.
انگشترفروشان ابتدای خیابان چهارمردان شاید از قدیمی‌ترین‌ها باشند. حاج حسین، دشداشه عربی‌اش را جمع کرده و روی صندلی چوبی کوچکی جا گرفته است. با سنگ محک، عیار نقره‌های دست‌ساز را می‌سنجد. چند عقیق قرمز بسیار زیبا که اذکاری رویشان حک شده، پشت ویترین خودنمایی می‌کنند. می‌گوید: دو نوع حکاکی بر روی نگین انگشترها انجام می‌شود. یکی از طریق هنر دست خطاطان چیره‌دست و ماهر است که با زیبایی و ظرافت خاصی این کار را انجام می‌دهند، اما نوع دوم حکاکی بر روی نگین انگشتر از طریق کامپیوتر است و اجرت آن بسیار پایین‌تر از کار دست است.

هزارتوی مشکلات
ظرفیت عظیم انگشترسازی در قم انگیزه‌ای شد تا این شهر در بین استان‌های کشور به عنوان شهر ملی انگشتر به ثبت برسد. اگرچه پس از این رویداد مهم و به دنبال آن وعده استاندار قم در مورد اختصاص زمینی در اتوبان قم - تهران برای ساخت شهرک عقیق و انگشترسازی، بارقه امیدی از رفع موانع در دل تولیدکنندگان زیورآلات سنتی جوانه زده، اما فعالان این عرصه در هزارتوی مشکلات رنگارنگ؛ از دشواری تأمین مواد اولیه، بازاریابی و صادرات گرفته تا نبود بیمه و آموزش و پرشدن بازار از حلقه‌های بی‌کیفیت غوطه‌ور هستند. با این وجود در 20سال اخیر تعداد کارگاه‌های تولیدی انگشتر در قم رو به افزایش بوده است.
«حسین قمیان» که 15سال در رشته انگشترسازی فعالیت دارد، در این باره می‌گوید: این که قم به عنوان شهر ملی انگشتر ثبت شده را باید به فال نیک گرفت، اما نباید تنها به این اقدام اکتفا شود. ظرافت و دقت هنرمندان قمی در انگشترسازی مثال‌زدنی است ولی قاچاق و ورود انگشترهای چینی، عرصه را بر ما تنگ کرده و انگشترهای بی‌کیفیت با قیمت ارزان در بازار به فروش می‌رسد که این مهم‌ترین معضل تولیدکنندگان زیورآلات سنتی است.
«محسن نامداری» دیگر هنرمند انگشترساز قم نیز، کپی‌برداری افراد سودجو از طرح انگشترها را یکی از مشکلات این حرفه عنوان می‌کند و می‌گوید: هنرمندان قم برای طرح‌های نو، خلاقیت ویژه‌ای دارند و زمان زیادی را برای این کار صرف می‌کنند اما وقتی انگشترها وارد بازار می‌شود، برخی افراد از این طرح‌ها کپی‌برداری می‌کنند. در حالی که باید قوانین جدی وجود داشته باشد که از این کار جلوگیری شود. او معتقد است که برای انگشترسازی قم باید برندسازی شود تا دستخوش کپی‌برداری افراد سودجو قرار نگیرد.

شهر ملی انگشترسازی بدون بازارچه
در سال‌های اخیر، تحریم و همه‌گیری ویروس کرونا، مشکلات تولیدکنندگان زیورآلات را دوچندان کرده است. هنرمندان انگشترسازی باید مواد اولیه این حرفه که 90 درصد آنها وارداتی است را با نرخ آزاد و مشکلات فراوان تهیه کنند. قیمت ابزارآلات این حرفه هم افزایش قابل توجهی داشته است. در بحران کرونا هم کارگاه‌های انگشترسازی در چند مرحله تعطیل شده‌اند و کسب و کارهای این حرفه از رونق افتاده است. علاوه بر اینها، سازوکار مناسبی برای بازاریابی و صادرات دست‌سازهای هنرمندان انگشتر پیش بینی نشده و فروش زیورآلات سنتی عمدتا به صورت تکی و جزئی انجام می‌شود.
رئیس اتحادیه انگشترسازان قم با تائید این سخن می‌گوید: هنرمندان قم که با زحمت و هزینه زیاد انگشترهای سنتی را تولید می‌کنند مجبورند دسترنج خود را از طریق فضای مجازی و به صورت تکی بفروشند. با وجود این که هنر انگشترسازی ظرفیت بالایی در زمینه صادرات دارد، اما هنوز تولیدات این صنعت به طور حرفه‌ای وارد بازارهای جهانی نشده است.
«ابراهیم شمشادی» که بیش از 30سال در این حرفه فعالیت دارد و به عنوان هنرمند برتر کشور انتخاب شده، معتقد است: وقتی جایی برای عرضه انگشترهای فاخر قم نباشد، تولیدکنندگان زیورآلات سنتی مجالی برای رقابت با محصولات چینی و هندی نخواهند داشت. 
او می‌گوید: حالا که نام قم به عنوان شهر ملی انگشترسازی ثبت شده، فرصت مناسبی پیش روی مسئولان است که بازارچه‌ای برای هنرمندان زیورآلات سنتی ایجاد کنند تا امکان عرضه مستقیم تولیدات این صنعت فراهم شود.
رئیس اتحادیه انگشترسازی قم با اشاره به مشکلات اقتصادی هنرمندان و کمبود نقدینگی در این صنعت، بر لزوم اختصاص تسهیلات با نرخ سود پایین به تولیدکنندگان انگشترهای سنتی تاکید می‌کند و می‌گوید: با وجود این که مشهد ظرفیت قابل توجهی در زمینه سنگ تراشی و گوهر سنگ دارد، لقب شهر ملی انگشترسازی به قم داده شد. حال اگر از هنرمندان و تولیدکنندگان این حرفه حمایت جدی نشود، این نامگذاری بدون مزیت خواهد ماند.

قدمت 4هزارساله
بر اساس شواهد موجود و آثار به دست آمده از تپه صرم، تولید و استفاده از انگشتر بیش از 2 هزار سال پیش از میلاد مسیح در قم معمول بوده است. امروزه انگشترهایی با قدمت دوره صفوی و قاجار در موزه‌های عمومی و خصوصی وجود دارد.
در تاریخ اسلام انگشتر نقره و تسبیح دارای قدمت و جایگاه ارزشمندی است که در این میان انگشترهایی با نگین‌های عقیق یمنی، فیروزه نیشابوری، در نجفی و... از اعتبار و ارزش والایی بین مسلمانان و خصوصاً شیعیان برخوردار است. تسبیح از نوع تربت کربلا برای ذکر شانیت خاصی دارد و بسیاری از مسلمانان در سالیان متمادی برای ذکر از تسبیح تربت امام حسین(ع) استفاده می‌کنند.
انگشترسازی از قدیم یکی از حرفه‌های مورد احترام مردم قم محسوب می‌شد و مردم برای صاحبان آن احترام خاصی قائل بودند. با این حال امروز این هنر بسیار زیبا و میراث مردم قم چندان وضعیت مطلوبی ندارد. کاهش مراودات بین‌المللی و مشکلاتی مانند گرانی وسایل و ابزار و شیوع کرونا مسائلی نیست که به آسانی و بدون حمایت جدی مسئولان قابل حل باشد.