سراوان؛ راه جدید مهاجرت پناهجویان افغانستانی

سیده‌زهرا عباسی- خبرنگار

ایران، سال‌هاست از مرزهای جنوب‌شرقی میزبان پناهجویان افغانستانی است که به‌دنبال کار یا برای داشتن یک زندگی بهتر چمدان‌شان را بسته‌اند و دیار همسایه را برای زندگی‌ انتخاب کرده‌اند. نداشتن اوراق هویتی، محرومیت از حق تحصیل، کار قانونی یا حقوق دیگر به‌خاطر حضور غیرقانونی هم اما نتوانست تب و تاب این مهاجرت را کم کند و حالا با حضور نیروهای طالبان در این کشور، موج جدید مهاجرت‌ها هم به ایران و هم از طریق ایران به کشورهای اروپایی فصل جدیدی را در تاریخ این همسایگی
رقم زده است.

موج جدید مهاجرت به ایران
طبق آماری که وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان در سال96 منتشر کرده بود، بیش از 840نفر از مهاجران افغانستانی در ایران دارای کارت پناهندگی آمایش، ۳۰هزار نفر دارای سند طولانی‌مدت، ۴۵۰هزار تن دارای گذرنامه کوتاه‌مدت و بیش از 735هزار نفر فاقد مدرک در ایران زندگی می‌کنند. سرشماری سال95مرکز آمار ایران هم نشان می‌دهد 845هزار و 267نفر از جمعیت اتباع افغانستان در ایران را مردان و 738هزار و 712نفر دیگر را زنان تشکیل می‌دهند که بیشتر در تهران، خراسان رضوی، اصفهان و کرمان زندگی می‌کنند. بیشتر مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران در سال‌های جنگ ایران و عراق و همزمان با جنگ‌های داخلی افغانستان اتفاق افتاد و به‌تدریج حدود 3تا 4میلیون افغانستانی وارد ایران شدند که اغلب به‌صورت غیرقانونی ساکن کشور هستند.
این آمار در شرایطی است که در هفته‌های گذشته  با توجه به تحولات در کشور‌ افغانستان‌با موج جدید مهاجرت‌ها روزانه ده‌ها نفر پناهجوی افغانستانی به‌صورت غیرقانونی وارد ایران می‌شوند. طبق نظرسنجی وزارت کشور ایران در سال95اعلام شده بود بیش از ۶۰درصد افغانستانی‌هایی که در ایران زندگی می‌کنند به فکر رفتن به سمت کشورهای اروپایی بوده‌اند و مقصد نهایی اغلب مهاجران غیرقانونی فعلی هم ترکیه و کشورهای اروپایی است و در این بین، ممکن است تعداد اندکی هم در ایران ماندگار شوند. این آمار گرچه از سوی هیچ نهاد رسمی‌ای تأیید نمی‌شود، اما اظهارنظر منابع محلی نشان می‌دهد فقط از این آمار روزانه حدود هزار نفر از سوی نیروهای هنگ مرزی شناسایی می‌شوند که سرنوشت آنها بازگشت به افغانستان است.
فاطمه اشرفی، رئیس انجمن حمایت از زنان و کودکان پناهنده هم پیش از این در گفت‌وگو با روزنامه شرق اعلام کرده بود در 4ماه گذشته ۵۰۰هزار نفر وارد ایران شده‌اند و به‌گفته منابع آگاه، آمار ورود غیرقانونی به ایران به ۷هزار نفر در روز رسیده است. به‌گفته اشرفی، موج‌های اولیه هجوم پناهندگان را شیعیان و هزاره‌های افغان تشکیل می‌دادند، اما اخیرا این ترکیب تغییر کرده و شمار قابل‌توجهی افغان‌های سنی و پشتون‌‌زبان نیز در این ترکیب دیده می‌شوند که دلیل اصلی این اتفاق اقدام پاکستان در اخراج تعدادی از پناهجویان از مرزهایش بوده است.

شناسایی روزانه هزار پناهجوی غیرقانونی
ایران ۹۸۰کیلومتر خط مرزی با افغانستان دارد که از تمام این خط، در روزهای اول تسلط طالبان، پایانه مرزی میلک در شهرستان هیرمند محل تردد پناهجویان افغانستانی بود و حالا حضور نیروهای طالبان روی پل ارتباطی هیرمند و ولایت نیمروز افغانستان فشار ورود پناهجویان را به سمت مرزهای سراوان ایران با پاکستان تحمیل کرده است.
در گذشته هم بسیاری از مهاجران غیرقانونی افغانستانی اول به پاکستان و بعد از طریق سراوان وارد خاک ایران می‌شدند و حالا این آمار چند برابر شده است.
یکی از فعالان اجتماعی منطقه که در هفته‌های گذشته به پناهجویان کمک‌رسانی می‌کرده است به همشهری می‌گوید که پناهجویان غیرقانونی با هماهنگی‌ قبلی قاچاق‌برها وارد کشور می‌شوند و از همانجا مستقیم به زاهدان، خاش و سراوان و سپس از آنجا به مرکز کشور و بعد ترکیه یا دیگر کشورهای اروپایی می‌روند.
به‌گفته او، هنگ مرزی روزانه حدود 6-5ماشین باری 10تنی را شناسایی می‌کند که هر یک از آنها حدود 200نفر گنجایش دارند و تازه این عدد فقط مربوط به ماشین‌های شناسایی شده است و شاید روزانه چند برابر این آمار به‌صورت غیرقانونی وارد کشور شوند.
این فعال اجتماعی تأکید می‌کند که پناهجویان غیرقانونی شناسایی شده اول به زاهدان و بعد به افغانستان برگردانده می‌شوند و ممکن است در این فاصله در کمپ‌های رسمی اداره اتباع نگهداری شوند؛ هرچند قاچاق‌برها چند کمپ غیرقانونی دارند که برای استراحت یا جابه‌جایی پناهجویان در ماشین‌ها درنظر گرفته‌اند.

تصادف‌ قاچاق‌برها
حاج بارانی درازهی، رئیس شورای شهرستان سراوان و بلوچ‌زهی، رئیس شورای افاغنه شهرستان سراوان هم ورود گسترده پناهجویان قانونی و غیرقانونی افغانستانی را به ایران اما بدون اشاره به آمار تأیید می‌کنند. رئیس شورای شهرستان سراوان با بیان اینکه ورود پناهجویان افغانستانی به خاک ایران پیش از این هم اتفاق می‌افتاد به همشهری می‌گوید: «مهاجرت‌ها در ماه‌ها و به‌ویژه هفته‌های اخیر افزایش قابل‌توجهی یافته است و پناهجویان از طریق قاچاق‌برها هرجا که فرصتی باشد و بتوانند از مرز عبور می‌کنند.»
 او با بیان اینکه این پناهجویان در شهرستان سراوان و شهرها و روستاهای اطراف توقفی ندارند، می‌افزاید: «اغلب این افراد بلافاصله بعد از ورود به خاک به ایران به سرعت به سمت شهرهای مرکزی حرکت می‌کنند، اما همین شرایط هم خسارت‌های جبران‌ناپذیری برای شهرستان به همراه داشته است.» او تصادف قاچاق‌برها به‌دلیل سرعت بالا، تحمیل فشار بیشتر به مراکز درمانی درحالی‌که شهرستان با کمبود امکانات قابل توجه روبه‌روست، مشکلات بهداشتی در دوران کرونا و همچنین تحمیل هزینه‌های بسیار به زیرساخت‌های شهرستان آن هم با وجود محرومیت‌های زیاد را مهم‌ترین تبعات این اتفاق می‌داند.
به‌گفته درازهی، به‌ویژه‌ در روزها و هفته‌های اخیر با شدت گرفتن مهاجرت‌ها، نگرانی قاچاق‌برها از شناسایی سرعت خودروهای قاچاق‌بر افزایش یافته و در نتیجه فقط در روزهای اخیر چند مورد تصادف در این منطقه اتفاق افتاده است.

اوضاع آرام در شمال استان
با وجود این اما شرایط در شمال استان طور دیگری رقم خورده است؛ مرز میلک و شهرستان هیرمند که در هفته‌های اول پیشروی طالبان مهم‌ترین محل ورود پناهجویان قانونی و غیرقانونی افغانستانی و حتی نیروهای نظامی این کشور بود، حالا شرایط نسبتا آرامی را سپری می‌کند. تجارت در این مرز برقرار است و به‌گفته منابع محلی، روزانه ممکن است تعدادی پناهجوی قانونی وارد کشور شوند یا تعداد زیادی از افغانستانی‌هایی که زمان ویزایشان منقضی شده از کشور خارج شوند. مدیرمسئول ندای هیرمند با بیان اینکه هم‌اکنون از 2مرز میلک و گمشاد در منطقه سیستان به‌صورت قانونی امکان ورود به کشور وجود دارد به همشهری می‌گوید: فعلا کمپ مرزی هم در منطقه هیرمند وجود ندارد و وضعیت کاملا عادی است و به‌دلیل کنترل طالبان بر مرزها، هیچ افغانستانی چه به‌صورت قانونی و چه به‌صورت غیرقانونی وارد ایران نمی‌شود. به‌گفته محسن سارانی، فقط افغانستانی‌هایی که از نقاط مختلف ایران می‌خواهند به افغانستان بروند ممکن است چند ساعت یا چند روز در اردوگاه اداره اتباع بمانند. رضا اربابی، معلم، فعال اجتماعی و مدیر مدرسه‌ای که در روزهای ابتدایی مرداد کمپ پناهجویان افغانستانی بود هم صحبت‌های سارانی را تأیید می‌کند و به همشهری می‌گوید: محل زندگی من نزدیک پایانه مرزی میلک است و می‌توانم بگویم تردد در این مرز به روال عادی برگشته و گاهی ممکن است راننده‌های تجاری ایرانی که به افغانستان می‌روند، اذیت شوند. هنوز سیستم تشکیلات و گمرکی در مرز درنظر گرفته نشده و کمی شرایط برای تجار سخت است.

هرچند با وجود گفته‌های سارانی و اربابی، مردم محلی گاهی چند نفر پناهجوی افغانستانی غیرقانونی را هم می‌بینند که به‌صورت غیرقانونی با سوخت‌برها خود را به خاک ایران می‌رسانند؛ اتفاقی که از نظر مردم با همه مشکلات ناگزیر است و نمی‌توان به پناهجویان غیرقانونی خرده گرفته که چرا در این شرایط مهاجرت می‌کنند. شاید یک‌سوم جمعیت هیرمند افراد بدون شناسنامه و اتباعی باشند که در این روزها ترجیح دهند مامنی برای قوم و خویش یا دوست و آشنایشان تدارک ببینند.

مکث
کاهش تردد قانونی افغانستانی‌ها
به جز مرزهای جنوبی، در سایر خط مرزی ایران و افغانستان اوضاع آرام است. برای مثال حتی انتشار تصویر کودکی که در مرز دوغارون که به تکاوران ایرانی پناه آورده‌ هم تکذیب شد. تنها مورد تأیید شده فیلمی است که نشان می‌دهد چند کودک افغانستانی عصر چهارشنبه هفته گذشته همراه خانواده‌هایشان به سمت مرز دوغارون در حرکت بودند که در بین جمعیت گم شدند و تکاوران تیپ ۶۵ نیروهای ویژه هوابرد (نوهد) این کودکان را پیدا کرده و تحویل نیروهای مرزبانی دادند. خبرهای رسمی و غیررسمی حاکی است که حتی تردد پناهجویان قانونی به‌شدت کاهش یافته است؛ زیرا از روز چهارشنبه هفته گذشته (17شهریور) طالبان مرز را تا استقرار دولت خود بسته و اجازه خروج به هیچ‌کس نمی‌دهد.