احیای مردمی2 تالاب در خشکسالی شدید

زهرا رفیعی- خبرنگار

  برخلاف سایر تالاب‌های کشور،‌ در آخرین روزهای سال آبی، حال تالاب‌های دائمی چغاخور و گندمان در استان چهارمحال و بختیاری خوب است. بخش عمده‌ای از سطح این تالاب‌ها پر آب و محل رونق گردشگری و پرنده‌نگری در کشور شده است. اما چرا این 2تالاب کوچک کوهستانی با گذشته نامساعدی که داشته‌اند و شرایط خشکسالی کنونی همچنان زنده مانده‌اند؟

گندمان، اولین تالابی که احیا شد
تالاب چغاخور یکی از تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر و تالاب گندمان در فهرست ۱۰تالاب برتر پرنده‌نگری در دفتر بین‌المللی تحقیقات پرندگان آبزی لندن ثبت شده است. محسن حبیبی، معاون فنی محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با همشهری در مورد تالاب‌ گندمان می‌گوید: تالاب کوهستانی گندمان پس از احداث بند خاکی وضعیت مناسبی یافته است. امسال به دلیل کاهش بارندگی سرریز نداشته، ولی حجم مورد نیاز زیستی تالاب تامین شده است. حقابه زیست محیطی تالاب از آورده چشمه‌های اطراف تامین شده است. تالاب گندمان اولین تالاب احیا شده کشور است و مهم‌ترین دلیل احیای تالاب همراهی کشاورزان و اهالی بومی است. این تالاب که در اواخر دهه گذشته 40روز در آتش سوخت، هم‌اکنون از هزار هکتار مساحت تالاب بیش از نیمی از آن آبگیری می‌شود.
مهم‌ترین و اولین گزینه در احیای تالاب‌ها، برداشتن فشار از روی تالاب با کاهش مصرف منابع آبی در بخش کشاورزی است و برنامه‌های احیا، عموما حول محور معیشت جایگزین می‌شود. اما در تالاب گندمان اوضاع اینگونه نبوده است. محسن حبیبی معتقد است که معیشت جایگزین در کشور در حد حرف و شعار مانده و امکان عملی آن موجود نیست.
او می‌گوید: جامعه محلی که زندگی‌اش صدها سال وابسته به تالاب بوده، در بهترین حالت می‌تواند از گزینه‌های معیشت جایگزین به عنوان معیشت مکمل در شرایط خشکیدگی تالاب استفاده کند.
طرح‌های مطالعاتی برای احیای تالاب گندمان‌ روی 2سوال متمرکز شد؛ اول منبع تامین آب و دیگری محل ذخیره آب. معاون فنی حفاظت محیط‌زیست استان چهارمحال‌وبختیاری در این‌باره می‌گوید: با برگزاری جلسات متعدد با جامعه محلی اطراف تالاب، آنها را متقاعد کردیم که با آبگیری تالاب، چاه‌های آب آنها پرآب می‌شود. آنها قبول کردند که حقابه‌هایشان از چشمه‌های اطراف را در فصولی که آب مصرف نمی‌کنند و همچنین پساب‌های کشاورزی را به تالاب بدهند. با آموزش‌هایی که دفتر آموزش مرکز تحقیقات کشاورزی، الگوی مصرف آب و نهاده‌های کشاورزی تغییر یافت و با حدود 3سال همکاری جامعه محلی، آب به بدنه تالاب رسید. مرکز مطالعات منابع آبی دانشگاه شهرکرد نیز در تحقیقی از لزوم احداث یک بند به ارتفاع 1.5متر و طول 1.6کیلومتر خبر داد. این بند آب را درون تالاب نگاه داشت و اکوسیستم تالابی را احیا کرد. امسال نیز فرم‌های ثبت تالاب گندمان به عنوان «تالاب آب ‌شیرین ‌دریاچه‌ای- دائمی» در فهرست کنوانسیون رامسر سایت تکمیل شده است و امیدواریم به نتیجه برسد.

تأمین حقابه بیشتر از برنامه‌ریزی‌ها
او در مورد تالاب دائمی چغاخور نیز که با احداث بند کوچک در سال68 برای تامین آب کشاورزی در پایین دست پرآب شد، می‌گوید: این تالاب می‌تواند حجم 50میلیون متر مکعب آب را در خود جای دهد. در سال‌های گذشته که بارش کم و سطح زیر کشت در بالادست افزایش یافته بود، آب کمی به تالاب می‌رسید. اما با همکاری جهاد کشاورزی، استانداری و آب منطقه‌ای در کارگروه مشترک، حقابه تالاب تامین شد. هر سال در انتهای فروردین نیز تابلوی منابع و مصارف آب در این کارگروه تعیین می‌شود.
از خوش‌شانسی‌های این تالاب، نبود سد در بالادست حوضه آبریز است. نبود سد باعث شده است که حقابه خوبی هر سال نصیب تالاب چغاخور شود. محسن حبیبی، معاون فنی محیط زیست چهارمحال و بختیاری می‌گوید: امسال 53درصد از مساحت استان درگیر خشکسالی است و 35درصد نسبت به میانگین میان‌مدت شاهد کاهش بارش بوده‌ایم ولی امسال که سال خشکی به حساب می‌آید، قرار بود که حدود 15میلیون متر مکعب آب به عنوان حقابه در اختیار تالاب گذاشته شود ولی با همکاری مردم توانستیم از آورده 38میلیون متر مکعبی آب در سال، 19میلیون متر مکعب به حقابه تالاب اختصاص دهیم.

حفاظت مشارکتی علیه صنایع
تالاب‌‌‌های چغاخور و گندمان در امتداد هم‌ قرار دارند. ولی از 2حوضه آبریز سیراب می‌شوند. هومان خاکپور، فعال محیط‌زیست استان چهارمحال و بختیاری اما از تأثیرات احداث سد در بالادست چغاخور می‌گوید که باعث شده است حقابه تالاب به طور کامل پرداخت نشود و در ادامه تالاب گندمان نیز با مشکل کم‌آبی مواجه شود. او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: احداث سد در بالادست تالاب چغاخور تالاب را به یک دریاچه ذخیره آب برای صنایع آب‌بر فولاد(بخشی از صنایع فولاد مبارکه اصفهان) و سیمان واقع در دشت سفید‌دشت تبدیل کرد. واکنش‌های اجتماعی البته کمک کرد که ارتفاع سدی که قرار بود 22متر باشد به 6متر برسد. می‌دانید که تالاب به جایی گفته می‌شود که عمق آب بیش از 6متر نباشد تا نور به کف آن برای تداوم حیات گیاهان و آبزیان برسد.  هومان خاکپور، نایب رئیس دبیرخانه تالابی کشور، در مورد چالش‌های تالاب بین‌المللی چغاخور می‌گوید: کشاورزی با وسعت زیاد اطراف تالاب چغاخور جریان دارد.
این بخش علاوه بر مصرف منابع آبی تالاب که از چشمه‌های اطراف است، پساب خود را که سرشار از کود و سم است، راهی تالاب می‌کند. از سوی دیگر تهدید طرح انتقال آب سبزکوه در حوالی چغاخور که 500متر از 12کیلومتر آن حفر شده‌ ، همچنان برقرار است. حفر 500متر از تونل بسیاری از چشمه‌های اطراف تالاب چغاخور را خشک کرد. حفر این تونل با مخالفت‌های مردمی مواجه و متوقف شد. حقابه چغاخور قرار بود از طریق این تونل برای صنایع سفید دشت در یک حوضه آبریز دیگر منتقل شود.
او با اشاره به فرایند احیای تالاب گندمان می‌گوید: ایجاد بند خاکی در منتهای تالاب گندمان اگرچه باعث نجات اکوسیستم تالابی شده است، اما حقابه 8روستا را تغییر داده است. احیای تالاب باعث شده است که پرندگان دوباره به این اکوسیستم برگردند. این تالاب یکی از 10 تالاب برتر کشور برای پرنده‌نگری است که احیای آن با کمک مردم محلی بوده است. با کمک تشکل‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی، حفاظت در این تالاب مشارکتی شده و شکار به صورت خودجوش متوقف شده است.
ضمن اینکه آنها با کمک جهادکشاورزی الگوهای آبیاری را اصلاح کردند. 80 درصد هزینه‌های این کار را هم جهاد کشاورزی پرداخت کرده است. در نتیجه بخشی از آب کشاورزی که از چشمه‌های اطراف تامین می‌شد و در دهه80 فقط صرف کشاورزی غیراصولی می‌شد، در دهه90 با کمک جامعه محلی به تالاب بازگشت.