احمد مسجد جامعی/ عضو شورای شهر تهران
نخستین کارخانه‌های تهران قدیم در منطقه .۱۶
آنچه پیش رو دارید مجموعه‌ای از یادداشت‌های احمد مسجدجامعی عضو شورای‌شهر تهران است و حاصل تهران‌گردی‌های او و گروهی از همراهان او.
قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
نازی‌آباد و جوادیه از باهویت‌ترین محله‌های شهر تهران‌اند که در جنوب پایتخت و منطقه شانزده واقع شده‌اند و همچنان هویت و اصالت خود را حفظ کرده‌اند. در دهه چهل، نازی‌آباد براساس الگوی نوی شهرسازی با بودجه دولت وقت برای کارمندان احداث شد؛ اما جوادیه بدون چنین الگویی، به دست کارگران و مهاجرانی که بیشترشان از کارکنان کشتارگاه تهران بودند، شکل گرفت. در کنار این دو محله، محله‌های دیگری چون علی‌آباد و خزانه نیز به‌مانند جوادیه شکل گرفتند و قوام یافتند. همه محله‌های منطقه ۱۶ در گذشته روستاهایی بودند که جزء بلوک غار به‌شمار می‌آمدند. بلوک غار به مجموعه روستاهای بین شهر تاریخی ری و تهران می‌گفتند که به دو بخش بلوک غربی و شرقی تقسیم می‌شد. این ناحیه از آن‌رو به غار معروف بود که معتقد بودند یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) پس از فرار از دشمنانش از ری، به این ناحیه آمد و با پدیدار شدن غاری، در آن پناه گرفت و از دیده‌ها پنهان شد. روستاهای این منطقه در عهد قاجار از اراضی خالصه بودند که بعدها به رجال و درباریان فروخته شدند. از جمله روستای نازآباد که بعدها محله نازی‌آباد از آن سر برآورد، متعلق به نازخاتون، از زنان ناصرالدین شاه بود. علی‌آباد از آنِ خاندان مجدالدوله بود و یاخچی‌آباد مالک چندان معروفی نداشت. بعدها بخشی‌هایی از آن را روان‌شاد مفرح خریداری کرد و بیمارستانی به همین نام در آنجا ساخت و بخش‌های دیگر را وقف این بیمارستان کرد. امروزه بخش‌های زیادی از اراضی یاخچی‌آباد جزء موقوفه این بیمارستان است و ساکنان این محدوده سالانه مبلغی را به‌عنوان حق موقوفه به متولیان بیمارستان می‌پردازند. ساخت‌وساز در منطقه از دوره رضا شاه آغاز شد و نخستین کارخانجات و انبارهای بزرگ در آنجا شکل گرفتند. نخستین کارخانه شیشه‌سازی، نخستین ساختمان سیلو، نخستین کارخانه چیت‌بافی، نخستین کارخانه روغن‌کشی، نخستین کشتارگاه صنعتی، نخستین کارخانه نان صنعتی و انبارهای بزرگ کارخانه دخانیات، از تأسیساتی‌اند که در زمامداری پهلوی اول در این محدوده بنا شدند و پای بسیاری از کارگران و کارمندان را به این منطقه باز کردند. از همه مهم‌تر، ایستگاه راه‌آهن تهران و تأسیسات جانبی راه‌آهن سراسری ایران نیز در اراضی این منطقه شکل گرفتند و در دهه‌های بعد گسترش یافتند.
ادامه را در صفحه ۵ بخوانید.
