قفل بستر آبرفتی بر پروژه احیای دریاچه ارومیه

محمدصادق خسروی علیا- خبر‌نگار

 تونل زاب به‌عنوان فاز اصلی پروژه احیای دریاچه ارومیه به سطح آبرفتی رسیده است. این خبر می‌توانست یکی از مهم‌ترین دستاوردهای خبرنگاران در سفر اخیر برای بازدید از دریاچه ارومیه و از همه مهم‌تر بررسی آخرین وضعیت طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه باشد، اما حادثه تلخ اتوبوس خبرنگاران و جان باختن 2خبرنگار و مصدوم‌شدن تعدادی از آنها آنقدر جانکاه بود که این موضوع در حاشیه قرار گرفت و به آن پرداخته نشد.
در ماه‌های گذشته بارها وعده افتتاح تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه داده شد، اما هربار این وعده به تعویق می‌افتاد. وعده افتتاح پروژه تونل انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه به‌عنوان شاخص‌ترین پروژه احیای دریاچه ارومیه، از بهار سال‌99 شروع شد. سپس به دی‌ماه و بهمن‌ماه سال گذشته موکول شد. در بهمن‌99 معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور گفت: «این طرح با وجود برخی مشکلات فنی تا خرداد سال آینده افتتاح خواهد شد.» از وعده محمدباقر نوبخت هم یک ماه سپری می‌شود و بعد از آن فرهاد سرخوش، مدیر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی در اوایل خردادماه سال‌جاری قول افتتاح تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه را برای چند‌ماه دیگر داد. پروژه‌ای که به‌گفته سرخوش تا به حال ۲۸‌هزار میلیارد ریال هزینه برداشته که قیمت به‌روز آن بیش از ۱۰۰‌هزار میلیارد ریال است.
اما آیا وعده‌هایی که یکی پس از دیگری تاریخ انقضای‌شان تمام می‌شود، ارتباطی با رسیدن مته‌های حفاری این تونل به سطح آبرفتی دارد!؟ کارشناسان و فعالان محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری معتقدند که سطح آبرفتی، باعث شده عملیات حفاری دست به عصا پیش برود. البته این موضوع بهانه‌ای است که در آستانه اتمام پروژه احیای دریاچه ارومیه کارشناسان روند این طرح و عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه را بررسی کنند.
مجید رحمانی، فعال محیط‌زیست و دبیر سابق کمیته مردم‌نهاد شورای استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه با تأیید مواجه‌شدن پروژه تونل انتقال آب به بخش آبرفتی دریاچه ارومیه در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «یک هفته قبل از بازدید خبرنگاران از تونل زاب و آن سانحه دردناک اتوبوس خبرنگاران، به اتفاق عده‌ای از فعالان محیط‌زیست از این تونل بازدید کردیم. اینکه تونل زاب به بخش آبرفتی رسیده است را تأیید می‌کنم. اما طبق آنچه ما مشاهده کردیم و برآوردهای کارشناسانه، ستاد احیای دریاچه ارومیه از قبل، از این موضوع مطلع بوده و اینطور نیست که یک‌‌دفعه با این مسئله مواجه شده باشد. حتی در روز بازدید از تونل،
دو مته را مشاهده کردیم؛ یکی مخصوص قسمت‌های آبرفتی و دیگری مخصوص قسمت‌های سخت‌تر. این موضوع نشان‌دهنده آن است که دقیقا کارشناسان پروژه، از قبل می‌دانستند که با بخش آبرفتی مواجه خواهند شد و به همین‌خاطر هم‌اکنون با احتیاط بسیار کار را پیش می‌برند.»
رحمانی ادامه می‌دهد: «نقشه تونل زاب نشان می‌دهد این تونل از زیر یک رودخانه عبور می‌کند؛ پس بدیهی است که آن بخش آبرفتی است و کارشناسان صددرصد از همان ابتدا به این موضوع واقف بوده‌اند.»

می‌دانستند به سطح آبرفتی می‌رسند
دبیر سابق کمیته مردم‌نهاد شورای استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در مورد این پروژه اینطور اظهارنظر می‌کند: «هرگونه اقدام به انتقال آب بین‌حوضه‌ای به ضرر محیط‌زیست است. این پروژه از دهه 40شمسی برنامه‌ریزی و طراحی شده است. هر‌چند آسیب‌های محیط‌زیستی به‌دنبال دارد، اما به نفع دریاچه ارومیه است. با این حال، اینکه در بالادست چگونه با این برنامه برخورد خواهد شد و چطور حقابه زیست‌محیطی رعایت می‌شود، به روابط 2کشور ایران و عراق بستگی دارد.
 از این‌رو باید گفت؛ مسئله بسیار پیچیده است و فعالان محیط‌زیست نه می‌توانند ‌با این پروژه مخالفت کنند و نه می‌توانند از آن جانبداری کنند.»
رحمانی با اشاره به اینکه از پروژه انتقال آب به دریاچه ارومیه اطلاعات بسیار اندک است، می‌گوید: «پهنه‌های آبی به‌دلیل سوءمدیریت و سدسازی‌ها از بین رفته و حالا با احداث تونل زاب می‌خواهند دریاچه ارومیه را نجات دهند. جالب اینجاست شرکتی که هم‌اکنون پروژه این تونل را به سرانجام می‌رساند، همان است که سدهای بسیار در این منطقه احداث کرد؛ سدهایی که دریاچه ارومیه را خشکاند. بنابراین از آنجا که مسائل احیای دریاچه ارومیه چالشی و پیچیده است و اینکه آیا طرح احیای دریاچه ارومیه به درستی اجرا شده یا خیر و آیا به نفع دریاچه ارومیه و محیط‌زیست است یا نه؟ موضوعاتی است که آیند‌گان در مورد آن گواهی خواهند داد.»
این فعال محیط‌زیست، دریاچه ارومیه را به‌مثابه یک بیمار بستری در بخش فوریت‌های پزشکی می‌داند که هر اقدامی را به بهانه احیای این بیمار انجام می‌دهند. او می‌گوید: «امیدوارم این پروژه با آسیب هر چه کمتر به سرانجام برسد و آبی که انتقال داده می‌شود واقعا سهم دریاچه ارومیه شود، نه اینکه صرف اراضی کشاورزی و باغات شود.»
رحمانی در پاسخ به این پرسش که آیا این پروژه‌ها ارزیابی محیط‌زیستی شده‌اند، می‌گوید: «مشخص نیست این طرح ارزیابی محیط‌زیستی شده یا نه. اما چیزی که مشخص است، صرف منابع عظیم ملی برای انجام این پروژه است. بنابراین اگر هزینه‌های مادی و معنوی تنها برای احیای دریاچه ارومیه استفاده نشود، همه این منابع هدر رفته است. پروژه احیای دریاچه ارومیه نیز در مرحله پایانی است. اما پروژه مهم‌تر، حفاظت از آب در مسیر دریاچه ارومیه است. آبی که باید به دریاچه برسد.»

پروژه اجتماع‌محور نیست
مهدی مجتهدی، فعال محیط‌زیست و مدیر انجمن دامون نیز در گفت‌وگو با همشهری درمورد پروژه انتقال آب به دریاچه ارومیه، می‌گوید: «پروژه احیای دریاچه ارومیه از این منظر که از وظایف دولت و مطالبه عمومی و بومی بوده و حالا به سرانجام می‌رسد، بسیار قابل دفاع و ستودنی است، اما در پروژه احیای دریاچه ارومیه، عملیات‌های سازه‌ای و سخت‌افزاری در اولویت قرار گرفت و قبل از هر نوع بررسی مستقیم به سراغ اتصال زرینه‌رود و سیمینه‌رود رفتند و پس از آن نیز بلافاصله پروژه انتقال آب از تونل زاب را شروع کردند.»
مدیر انجمن دامون با بیان اینکه رویکرد این پروژه بیشتر مهندسی‌محور بود و زمان طولانی برای اجرای آن تلف شد تا به اهمیت رویکردهای اجتماع‌محور واقف شوند، می‌گوید: «یکی از پروژه‌های اصلی برای احیای دریاچه ارومیه کاهش 40درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی است. این پروژه با مقابله با توسعه کمی اراضی کشاورزی، توجیه کشاورزان بومی و محلی، جلوگیری از روش‌های برداشت غیرمجاز و برنامه‌‌های کاربردی‌تر دیگر میسر بود، اما متأسفانه در این زمینه ستاد احیای دریاچه ارومیه خیلی دیر ورود پیدا کرد و در این مقطع ناموفق بود که صدمه جدی به پروژه احیای دریاچه ارومیه وارد کرد.»
مجتهدی ادامه می‌دهد: «اتصال زرینه‌رود و سیمینه‌رود، پروژه‌ای که بیش از 700میلیارد تومان هزینه دربرداشت، همان منطق ساده را دنبال می‌کرد که اگر دست‌مان را جلوی شیر آب بگیریم، موجب افزایش مقطعی فشار آب می‌شود! دراین پروژه 2رودخانه به هم متصل شدند تا با شدت و فشار بیشتر به پهنه آبی دریاچه ارومیه برسند. درصورتی که این 2 رود، هنگامی که 2 شعبه بودند هم آب را به دریاچه منتقل می‌کردند و الان هم مقدار و حجم ورودی آب هم همان است که بود!»