انقراض در انتظار فوک‌های خزر

زهرا رفیعی- خبرنگار

 روسیه از یک‌سال قبل پذیرفت که گونه فوک خزری را در کتاب سرخ گونه‌های درمعرض خطر انقراض خود قرار دهد و شکار قانونی سالانه 5 تا 6 هزار فوک خزری را متوقف و غیرقانونی اعلام کند. اما چند روز پیش لاشه 170 فوک خزری در سواحل روسیه یافت شد و از آنجا که گفته شد پوست برخی از فوک‌ها کنده شده، احتمال شکار غیرقانونی فوک خزری مطرح شد. اما آنچه روسیه تاکنون درباره مرگ گسترده فوک های خزری اعلام کرده، نه شکار غیرقانونی بلکه فعالیت صیادی است.
فعالیت صیادی عامل آسیب به فوک‌های خزری در دیگر سواحل این دریای مشترک است. اما مرکز حفاظت از فوک خزری در ایران با حمایت صیادان توانسته است فوک‌های گیر افتاده در تور صیادان را تیمار و آزاد ‌کند. امیر صیادشیرازی، رئیس این مرکز در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: نخستین‌بار نیست که لاشه فوک‌های خزری در سواحل روسیه در تعداد زیاد پیدا می‌شود. سال گذشته نیز لاشه 300 فوک خزری در سواحل روسیه یافت شد که آن کشور پاسخ قانع‌کننده‌ای نسبت‌به تلفات فوک خزری نداد.
علاوه بر فعالیت‌های صیادی، گزینه‌های دیگری درخصوص مرگ فوک‌های خزری در روسیه روی میز بود؛ از آلودگی‌های صنعتی گرفته تا فعالیت‌های نظامی، اما روسیه دلیل مرگ‌ومیر سال گذشته و امسال جمعیت فوک خزری را فعالیت‌های مرتبط با صید ترال اعلام کرده است.
امیر صیادشیرازی می‌گوید: صید ترال در کشور روسیه تا چند ماه پیش اصلا وجود نداشت ولی ظاهرا می‌گویند برای صید کیلکا که غذای اصلی فوک‌های خزری است از کشتی‌های ترال استفاده شده است. اگر این اتفاق افتاده باشد هم باز سؤالاتی مطرح است که از طریق سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت امور خارجه خواسته‌ایم این سؤالات با طرف روس مطرح شود که چرا تعداد تلفات فوک خزری در سواحل روسیه بسیار زیاد است و چطور ممکن است این همه فوک یکجا صید شده باشند و لاشه‌ آن‌ها در ساحل پخش شود. خبری نیز به نقل از وزیر محیط زیست روسیه منتشر شد که برخی از این لاشه‌ها پوست نداشتند و احتمالا تعمدی صید شده باشند. از آنجا که شیلات روسیه، سالانه مجوز شکار 5 تا 6هزار فوک خزری را می‌فروخت به‌نظر می‌رسد با این اتفاقات، صید غیرقانونی در منطقه انجام می‌شود.

نابودی 95درصد از جمعیت فوک خزری
۱۲سال پیش، اعلام شد که جمعیت یک‌ میلیون قلاده‌ای فوک خزری به ۱۰۰هزار قلاده رسیده است  و این گونه وارد فهرست انقراض IUCN (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت) شد. اما روسیه به‌جای فهرست جهانی IUCN کتاب سرخ دارد که فوک خزری نیز سال گذشته به این کتاب افزوده شد و در نتیجه انتظار می‌رود روسیه برای این گونه درمعرض خطر انقراض اقدامات حفاظتی انجام دهد.  
رئیس مرکز حفاظت فوک خزری در ایران، درباره جمعیت این گونه می‌گوید: جمعیت فوک خزری در یکصد سال منتهی به سال2015 از 1.2میلیون قلاده به 70 هزار قلاده رسید و بیش از 95درصد از جمعیت فوک‌های خزری از بین رفته است.
170 لاشه فوک خزری که در روسیه مشاهده شد فقط تلفاتی است که در ساحل به‌دست آمده است. ضمن اینکه در گزارش سال گذشته، لاشه‌های به‌ساحل‌رسیده  300 قلاده اعلام شده بود ولی در مکاتبه با آکادمی علوم روسیه مشخص شد تعداد کل لاشه‌ها، 2هزار فوک (3 درصد جمعیت
فعلی) بود.
نسل فوک خزر یا «پوسا کاسپیکا» که تنها پستاندار دریای خزر محسوب می‌شود، به دلیل شکار بی‌رویه، آلودگی و نابودی زیستگاه، درمعرض انقراض قرار دارد. آلودگی ناشی از استخراج نفت و گاز در خزر و افت سطح آب به دلیل احداث سد‌های بیشمار روی رودخانه ولگا، به‌عنوان اصلی‌ترین تامین‌کننده آب دریای خزر، تغییر اقلیم زندگی این گونه را به خطر انداخته است.
ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان، 5 کشور ساحلی دریای خزر هستند که البته وضعیت فوک خزری در ایران نیز چندان مطلوب نیست. اگرچه با تلاش مرکز حفاظت از فوک خزری و فرهنگسازی صورت‌گرفته در جامعه محلی، صیادان ایرانی درصورت مشاهده فوک خزری در تور صیادی موضوع را به آن مرکز اطلاع می‌دهند اما اصلی‌ترین دلیلی که فوک‌های خزری، سواحل ایران را برای زمستان‌گذرانی انتخاب نمی‌کنند، اشغال سواحل امن شرق تا غرب دریای خزر در ایران است. میانکاله، آشوراده و بوجاق گیلان از معدود مناطق امنی هستند که برای فوک‌های خزری باقی مانده است.  در فصل پاییز که کیلکاها سر از سواحل جنوبی خزر درمی‌آورند فوک‌ها به این مناطق می‌آیند. با وجود صیادانی که با تراکتور تورهای ماهیگیری را از دریا بیرون می‌کشند، حتی در مناطقی که به‌نوعی حفاظت‌شده هستند این گونه، محل استراحت پیدا نمی‌کند.
آن‌طور که امیر صیادشیرازی به همشهری گفته است، ایران بین کشورهای منطقه، بدترین سواحل خزر را دارد چون تعدی به حریم و بستر سواحل با ویلاسازی‌های متعدد، امکان حضور گردشگران را هم محدود کرده است، چه برسد به فوک‌های خزری.

سواحل ایران مأمن فوک‌های خزری نیست
یکی از نقاط امن برای فوک‌های خزری، جزیره خالی از سکنه آشوراده است که حالا عده‌ای به دنبال اجرای طرح گردشگری در این پناهگاه حیات‌وحش و ذخیره‌گاه زیست‌کره هستند، در حالی که براساس شهادت مرکز حفاظت فوک خزری ایران و اعضای هیات علمی دانشگاه شهیدبهشتی، دانشگاه تهران و دانشگاه تربیت مدرس و همچنین شبکه ملی سمن‌های محیط‌زیستی و منابع طبیعی کشور، اجرای طرح گردشگری آشوراده در زون ۲۲هکتاری این جزیره موجب تخریب کامل زیستگاه فوک خزری می‌شود.
محمد داسمه، وکیل پرونده شکایت از مجریان و تصویب‌کنندگان طرح گردشگری آشوراده، نیز در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سال94 شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران مصوبه‌ای به تصویب رساند که براساس آن صدور هرگونه مجوز ساخت مناطق نمونه‌گردشگری در مناطق چهارگانه محیط‌زیست اکیدا ممنوع است. پناهگاه‌های حیات‌وحش نیز جزو مناطق چهارگانه هستند. همچنین در سال97 این شورا ایجاد هرگونه شهرک گردشگری در مناطق چهارگانه را مطلقا ممنوع اعلام کرد. علاوه‌براین، براساس دستورالعمل تهیه طرح‌های مدیریت حفاظتی که در نشریه257  ابلاغی از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست منتشر شد، آمده است که پناهگاه حیات‌وحش، فاقد زون تفرجی متمرکز است. درواقع این دستورالعمل نیز در تایید مصوبات شورای‌عالی شهرسازی و معماری است.
 نیمه‌ فروردین امسال اجرای طرح گردشگری آشوراده مجوز سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران را گرفت. شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران اما با اعلام مخالفت با هرگونه بارگذاری متمرکز تحت هرعنوان در آشوراده، اعلام کرد: باید طرح یکپارچه گردشگری در حوزه «جزیره آشوراده و بندرترکمن» در دو بخش «جزیره» و «بندر» حداکثر ظرف مدت ‌3ماه تهیه و پس از تایید در مراجع استانی با کنترل دبیرخانه توسط دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری ابلاغ شود.
هرچند در تهیه و اجرای این طرح، مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) ضروری است، اما جمعیت فوک خزری به سواحلی سرریز می‌شود که هیچ‌گونه فعالیت و تردد انسانی در آن صورت نگیرد.
به گفته امیرصیاد شیرازی، رئیس مرکز حفاظت از فوک خزری در ایران، حضور گردشگر در پناهگاه‌های حیات‌وحش در دنیا با سختگیری‌های بسیار شدید و بدون امکانات رفاهی در منطقه رخ می‌دهد و گردشگر به فضایی دست نخورده از طبیعت با حضور راهنما برای ساعات محدود وارد می‌شود. در حالی که آشوراده در این سال‌ها بسته نبود و موضوع زباله‌ها و تردد در این منطقه مدیریت نشد. بنابراین اگر قرار باشد در طرح گردشگری آشوراده نیز به این مسائل توجه نشود، آسیب به حیات‌وحش از جمله به جمعیت فوک خزری در جزیره آشوراده که عنوان پناهگاه حیات‌وحش را به خود اختصاص داده است بیش از گذشته خواهد بود.