در سایه‌سار چنارهای کهنسال و تنومند

راحله عبدالحسینی

  تهران است و بلندترین خیابان خاورمیانه و چنارهایش. برخی از چنارهایی که ۸ دهه پیش در خیابان ولی‌عصر(عج) کاشته و شناسنامه این خیابان شد، با ساخت‌وسازهای بی‌رویه و آلودگی هوا و کم‌آبی دچار خزان شد و تنه خشکیده‌اش به یادگار ماند. اما هنوز هم سایه سخاوتمندانه‌شان را بر خیابان ولی‌عصر(عج) می‌اندازند و به چهره شهر زیبایی می‌بخشند. حالا که قرار است خیابان ولی‌عصر(عج) به‌عنوان میراث فرهنگی ما ثبت جهانی شود و بار هویت را به دوش بکشد، درختان چنارش بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کنند و بررسی وضعیت سلامت آنها می‌شود یکی از مهم‌ترین برنامه‌های پیش رو. در این گزارش سراغ درختان چنار از میدان تجریش تا بزرگراه همت رفتیم و از مسئولان فضای سبز مناطق یک و ۳ حال درختان چنار را جویا شدیم.

از اول خیابان ولی‌عصر(عج) در میدان تجریش که به خیابان نگاه می‌کنی، درختان چنار دست در گردن هم بر خیابان سایه انداخته‌اند. صدای آب هم از نهر پای درختان شنیده می‌شود.
شیب خیابان ولی‌عصر(عج)، آلودگی هوا، ‌ تردد زیاد وسایل نقلیه، ساختمان‌سازی‌های پی در پی و موارد دیگر باعث شده تا خزان زودرس، خشکیدگی و پوسیدگی سراغ درختان چنار بیاید؛ چنارهایی که تهران با آن شناخته می‌شد، حالا مرتب پایش می‌شوند تا سرپا باقی بمانند.

نسیم محبت/ مسئول گیاه‌پزشکی اداره فضای سبز منطقه یک

برگ‌ریزان چنار در گرمای تابستان
«نسیم محبت» مسئول گیاه‌پزشکی اداره فضای سبز منطقه یک با بیان اینکه درختان چنار خیابان ولی‌عصر(عج) در محدوده منطقه یک از وضعیت بهتر آب و هوایی برخوردارند می‌گوید: «درختان چنار محدوده منطقه نسبت به دیگر درختان خیابان ولی‌عصر(عج) وضع بهتر و سالم‌تری دارند. اما این درختان نیز خزان تابستانی را تجربه می‌کنند و علت هم بالابودن شدید دمای هوا در ماه‌های تیر و مرداد است که از آستانه تحمل درخت چنار فراتر است. درخت چنار برای اینکه بتواند زنده بماند به برگ‌ریزان دچار می‌شود. در مجموع شرایط آب وهوایی در منطقه یک برای درختان چنار مساعدتر است و خزان کمتری نسبت به دیگر درختان در خیابان ولی‌عصر(عج) را شاهد هستیم.» او عوامل دیگری را در ایجاد شرایط مطلوب برای چنار دخیل می‌داند و می‌افزاید: «با توجه به اینکه مسیر آبیاری درختان چنار در محدوده منطقه بسیار مناسب است، در خنک کردن درختان و کاهش دما روی حفظ برگ‌ها نقش مهمی دارد.»

2029 اصله درخت چنار سبز و سالم در محدوده منطقه یک یعنی از میدان تجریش تا چهارراه پارک وی وجود دارد

تأمین عناصر مورد نیاز با محلول‌پاشی
محلول‌پاشی با نظارت سازمان‌ بوستان‌ها و طبق جدولی که برای محلول‌پاشی ابلاغ شده در منطقه انجام می‌شود. مسئول گیاه‌پزشکی منطقه ادامه می‌دهد: «محلول‌پاشی عناصر مورد نیاز را برای درختان چنار تأمین می‌کند. عناصری که درخت را به تنش‌های گرمایی مقاوم می‌کند. کودهای اسیدیته که بتواند PH خاک را تنظیم و جذب عناصر مورد نیاز را بیشتر کند، نیز به درختان چنار داده می‌شود.» یک نوبت محلول‌پاشی درختان چنار انجام شده و اکنون شرایط درختان چنار خوب ارزیابی می‌شود. کنترل درختان از نظر پوسیدگی و سقوط‌های احتمالی نیز در دست انجام است.

محبت می‌گوید: «با توجه به ظاهر درختان، بررسی هفتگی انجام می‌شود. بعضی مواقع ظاهر درختان سالم است و پوسیدگی از داخل رخ داده. ممکن است در اثر عوامل جوی سقوط کند و منجر به خسارت شود. به همین دلیل با همکاری سازمان بوستان‌ها، درختان چنار را اسکن خواهیم کرد. اسکن به این شکل است که دستگاه پوسیدگی‌های داخلی را نشان می‌دهد. درست مثل بدن انسان که با اسکن، منشأ و میزان گسترش بیماری داخلی مشخص می‌شود. ‌درصدد هستیم که با گرفتن اعتبار، اسکن تعدادی از درختان چنار منطقه را انجام دهیم.» اکنون بررسی روزانه انجام می‌شود و هیچ‌کدام از درختان در ظاهر مشکلی ندارند. تعدادی از درختان خیابان ولی‌عصر(عج) نیز برای رأی کمیسیون ماده ۷ مطرح شدند تا رفع خطر شود. «منتظر رأی کمیسیون هستیم تا درختانی که از سال‌های قبل خشکیدگی آنها محرز شده، رفع خطر شود.»


پدرام طلوعی/ رئیس اداره فضای سبز شهرداری منطقه 3

شناسایی درختان پوسیده
برای آشنایی بیشتر با وضع درختان خیابان ولی‌عصر(عج) در محدوده منطقه ۳ پای صحبت «پدرام طلوعی» رئیس اداره فضای سبز شهرداری منطقه ۳ می‌نشینیم. او می‌گوید: «برخی درختان چنار در ظاهر سالمی دارند اما مثل همان درخت چناری که در محدوده منطقه ۶ سقوط کرد، شرایط نامناسبی دارند. بررسی و پایش این درختان در دستور کار قرار دارد.» طلوعی در پاسخ به این پرسش که پایش درختان از چه طریقی انجام می‌شود می‌گوید: «به‌زودی این پایش به مرحله اجرا درمی‌آید. با استفاده از سیستم‌های فراصوتی (اولترا سوند) وضعیت درختان بررسی می‌شود. روش کار به این صورت است که صوت با طول موج مشخص وارد تنه درخت می‌شود. اگر قسمت‌هایی از درخت خشکیده یا پوسیده باشد از شدت عبور آن طول موج مشخص کاملاً مشخص می‌شود؛ درست مثل‌کاری که دارکوب انجام می‌دهد که با نوک زدن به درخت، قسمت‌های خشکیده و پوک را پیدا می‌کند. بعد از عبور طول موج مشخص شده از تنه درخت، دستگاه نموداری را رسم می‌کند که میزان و عمق خشکسیدگی درخت را نشان می‌دهد. به این‌ترتیب وضعیت سلامت یا آسیب‌دیدگی درختان بررسی می‌شود.»

140 اصله درخت چنار خشکیده در منطقه 3 هنوز رفع خطر نشده‌است.

فرصت برای پاجوش دهی درختان
بحث پایش درختان چنان از نگهداری آن مستقل است. به‌طوری که رئیس اداره فضای سبز شهرداری منطقه ۳ می‌گوید برای نگهداری از درختان چنان پیمانکار جداگانه‌ای فعالیت می‌کند: «آبیاری، کوددهی، سمپاشی، مراقبت از خاک و مسائلی از این دست جزو بحث نگهداری از درختان چنار مطرح می‌شود که برعهده پیمانکار است. در مرحله اول سعی داریم به هر طریقی از درختان چنار، نگهداری و آنها را حفظ کنیم. در صورتی که درخت خشک شده باشد در مرحله اول اصطلاحاَ به درخت یک فرصت می‌دهیم. زیرا در بسیاری از موارد درخت خشک است ولی وقتی از ارتفاع ۵ یا ۶ متری قطع و رفع خطر می‌شود، تنه‌جوش و پاجوش رشد می‌کند. در این موارد ریشه و آوندها نتوانسته آبرسانی به پیکره تنومند و قطور درخت را انجام دهند و درخت خشک شده، اما با قطع بخشی از آن احیا می‌شود و پاجوش‌ها رشد می‌کنند.»

متأسفانه در برخی موارد، درختان چنار خیابان ولی‌عصر(عج) با این روش هم احیا نشدند و بعد از مدتی خبری از پاجوش پیدا نشده. طلوعی می‌گوید: «بعد از نمونه‌برداری از درخت خشکیده و ارسال به کمیسیون ماده ۷، به قطع و حذف درخت رأی داده می‌شود. در موارد این‌چنینی، سازمان زیباسازی برای پیکرتراشی یا ساخت المان‌های مفهومی از درخت خشکیده استفاده می‌کند و درخت خشکیده به پیکره زیبا تبدیل شده‌است.»

106 اصله درخت چنار در منطقه 3 به دلیل خشکیدگی رفع خطر شده‌است.
 

آلودگی‌های آب جاری در نهر
با توجه به قدمت خیابان ولی‌عصر(عج) درختان چنار سال‌های سال در این شرایط بوده‌اند و همواره آب از پای درختان گذر می‌کرده. ولی نکته مهم این است که کیفیت آب تغییر کرده. طلوعی می‌گوید: «آبی که از ابتدای کاشت درختان چنار، آنها را سیراب می‌کرده، از نظر کیفی از جمله نبود آلاینده‌های آب بسیار سالم‌تر و با کیفیت‌تر بوده. آبی که در قسمت غربی خیابان ولی‌عصر(عج) در جوی روان است در مجاورت‌ تردد اتوبوس‌های بی. آر. تی است. به این معنا که هر روز آزبست ناشی از ترمز اتوبوس، خرده‌های لاستیک و... به آب سرایت می‌کند.

متأسفانه بارها و بارها دیده‌ایم که کاسبان حاشیه خیابان ولی‌عصر(عج) زباله‌ها و خاکروبه‌ها را در نهر آب می‌ریزند. به‌عنوان مثال یک مغازه ترشی‌فروشی آب نمک مازاد را در جوی آب می‌ریزد. یا کاسب دیگری به درخت چنار جلو در مغازه‌اش میخ می‌زند. نانوا یک نان تازه، دیگری دسته تی و کاسب بعدی وسیله دیگری را به درخت آویزان می‌کند. از سوی دیگر نگهداری درختان چنار خیابان ولی‌عصر(عج) دامنه گسترده‌تری دارد و به بالابردن فرهنگ حفظ محیط‌زیست از سوی شهروندان هم مرتبط است. در حالی که حفظ درختان و آسیب نزدن به طبیعت همواره در فرهنگ ایرانی یادآوری شده. با وجود پیگیری‌های مکرر، همچنان در نهر خیابان ولی‌عصر(عج) آثاری از فاضلاب‌های شهری و بیمارستانی دیده می‌شود که سلامت و کیفیت آب و به دنبال آن سلامت درختان چنار را به خطر می‌اندازد.»

60  هزار درخت چنار سال 1318 در طول خیابان ولی‌عصر(عج) از میدان تجریش تا میدان راه‌آهن کاشته شد.



3009 اصله درخت چنار در خیابان ولی‌عصر(عج)در محدوده منطقه 3 یعنی از چهارراه پارک وی تا بزرگراه همت وجود دارد.

اقلیم کوهپایه‌ای سازگار با درختان چنار
درخت چنار با اقلیم کوهپایه‌ای و هوای خنک سازگار است. با بیشتر شدن میانگین هوای پایتخت در طول سال، درختان چنار هم کماکان به برگ‌ریزان در تمام طول سال دچار شدند. طلوعی می‌گوید: «از نظر اقلیمی تهران شهر خشکی است و تأثیر آن را به‌طور مستقیم در حال درختان چنار می‌بینیم. آلودگی هوا هم که خود همیشه متهم ردیف اول است و بر رشد و شادابی درختان چنار تأثیر نامطلوبی دارد.» درختان چناری که از بین رفتند با درختان چنار دیگری جایگزین شدند. به این روش روت بال می‌گویند. به این معنی که به جای کاشت نهال، درختان بالغ با خاک اطراف ریشه به مکان جدید منتقل می‌شوند و به حیات خود ادامه می‌دهند. رئیس اداره فضای سبز شهرداری منطقه ۳ یادآور می‌شود: «مدیریت جامع برای حفظ و نگهداری از درختان چنار خیابان ولی‌عصر(عج) می‌تواند نتایج بهتری در این زمینه داشته باشد. طوری که نهادهای خدماتی در حین حفاری به ریشه درخت چنار آسیب نرساند.» پایش درختان کهنسال چنار خیان ولی‌عصر(عج) ما را امیدوار می‌کند که سالیان سال نیز شاهد این سرمایه زمردین در حاشیه بلندترین خیابان پایتخت باشیم و به هویت شهرمان افتخار کنیم.


نصرالله حدادی/ نویسنده و پژوهشگر تهران قدیم

چنارها شناسنامه خیابان ولی‌عصر(عج) هستند
درخت چنار خصوصیات منحصربه‌فردی دارد. چنار تنها درختی است که با پاجوش تکثیر می‌شود. درخت قانعی است. زیرا با ۲ بار آبیاری در سال همچنان سرسبز باقی می‌ماند. برگ چنار تلخ است. به همین دلیل آفت نمی‌زند؛ مگر از طریق مواد شیمیایی. چنار پربرگ است و درست مانند ریه‌های تنفسی شهر عمل می‌کند. چنار با شاخ و برگ گسترده نماد شکر الهی است. برگ‌های درخت چنار شبیه پنجه دست است که رو به آسمان باز شده و شکرگزاری می‌کند. چنار هرچه بلندتر می‌شود، سایه‌گستر و افشان‌تر می‌شود.
پهلوی اول در دهه نخست سلطنت خود تصمیم گرفت از کاخ مرمر تا کاخ سعدآباد را خیابان‌کشی کند. از راه‌آهن تا چهارراه معزالسلطان راه باریکی بود و از آنجا تا سرپل امیربهادر خیابان اندکی پهن‌تر می‌شد و تا کافه شهرداری یا چهارراه ولی‌عصر(عج) امروزی ادامه داشت. اما بعد از آن بیابان بود. به همین دلیل هم از اینجا تا سرپل تجریش به نام جاده جدید شمیران نام گرفت و قرار شد دو طرف جاده را درخت چنار بکارند. جاده قدیم هم همان خیابان شریعتی بود. عکسی از محمود پاکزاد که روزهای اول خیابان‌کشی را نشان می‌دهد درختان چنار نهال هستند و قطر آنها به یک‌بند انگشت می‌رسد. پهلوی اول دستور داد تا آب قنواتی که به سعدآباد می‌رود به‌عنوان حقابه برای آبیاری درختان چنار استفاده شود. چنارها طوری کاشته شده بود که در تابستان خیابان ولی‌عصر(عج) سایه می‌شد و نمای زیبایی به خیابان می‌بخشید. هر تکه از خیابان ولی‌عصر(عج) از سرپل تجریش تا میدان راه‌آهن زیبایی خاص خود را داشت. چنارهای خیابان ولی‌عصر(عج) هویت و شناسنامه خیابان بود. متأسفانه با سیمان و سنگفرش کردن خیابان ولی‌عصر(عج) ریشه‌های درختان چنار آسیب دید و از نفس افتاد.