کمبود 200هزار معلم برای سال تحصیلی آینده

امیرحسین احمدی- خبر‌نگار

 کمبود معلم در مدارس ایران به رقم 200هزار نفر در سال تحصیلی 1401-1400رسید؛ رقمی که کارشناسان منابع انسانی آن را آغازگر یک سونامی و بحران بزرگ در دل بزرگ‌ترین وزارتخانه کشور می‌دانند. بحرانی که زنگ خطر کلاس‌های بی‌معلم در مدارس دولتی کشور را به صدا درآورده و مسئولان آموزش و پرورش را برای حل این معضل مهم به تکاپو انداخته است.
این میزان کمبود را 2نفر تأیید می‌کنند؛ اولی اسفندیار چهاربند،رئیس مرکز برنامه‌ریزی و نیروی انسانی سابق آموزش‌وپرورش که قبلاهم نسبت به این بحران هشدار داده بود و دوم معاون حقوقی وزارت آموزش و پرورش که وعده می‌دهد با تخصیصی ردیف استخدامی این مشکل را مرتفع می‌کنند.
چهاربند در گفت‌وگو با همشهری توضیح داد: از سال 97به‌طور متوسط 40هزار معلم بازنشسته شده‌اند که باید در این چند سال به‌صورت تراکمی، نیرو جایگزین آنها می‌شد که نشده و الان این رقم به 200هزار نفر رسیده و تا سال 1404هم سالی 45هزار معلم دیگر بازنشسته می‌شوند که این رقم را به بالای 450هزار نفر می‌رسانند؛ یعنی تقریبا نیمی از نیروی انسانی آموزش و پرورش.
براساس پیش‌بینی سازمان برنامه و بودجه امسال و سال بعد بیشترین میزان بازنشستگی معلمان رخ می‌دهد یعنی در این 2 سال 111هزار و 545معلم دوران خدمت خود را به پایان می‌رسانند. براساس این آمار از سال 1402تا 1406نیز شاهد سیر بازنشستگی معلمان در کشور خواهیم بود. یعنی هر سال به‌طور میانگین 18هزار و 650نفر از معلمان بازنشسته خواهند شد.از سوی دیگر براساس گزارش «تحلیل و بررسی وضعیت نیروی انسانی شاغل در وزارت آموزش و پرورش و پیش‌بینی مشمولین بازنشستگی تا سال 1406» که معاونت امور علمی، فرهنگی و اجتماعی سازمان برنامه و بودجه آن را تهیه کرده است، جمعیت بازنشستگان آموزش و پرورش تا سال 1406، 463هزار و 272نفر خواهد بود که حدود 71درصد از این تعداد، یعنی 328هزار و 426نفر قبل از سال 1402بازنشسته خواهند شد. همه این اعداد و ارقام نشان می‌دهند که بحران بزرگ کمبود معلم در مدارس کشور آغاز شده است.
نشانه‌های بحران کمبود معلم در سال 97ظهور پیدا کرد و وزارت آموزش و پرورش را بر آن داشت که برای این بحران چاره‌اندیشی کند؛ چاره‌اندیشی‌ای که بیشتر به مسکنی موقت می‌مانست که حتی می‌تواند اوضاع را وخیم‌تر کند. خرید خدمات آموزشی، استفاده از شیوه‌های مختلف حق‌التدریسی و افزایش ظرفیت کلاس‌ها به بالای 40نفر همه و همه راهکارهایی برای پاسخ کوتاه‌مدت به این بحران بودند.

بحران کمبود معلم از کجا شروع شد؟
افزایش نرخ موالید در دهه 60یعنی افزایش نیاز به خدمات آموزشی در نیمه دوم این دهه و دهه 70. براساس آمار، نرخ جمعیت دانش‌آموزان ایران تا سال 79روند افزایشی داشته است. نکته‌ای که پیش از این ‌اللهیار ترکمن، معاون برنامه‌ریزی و توسعه منابع وزارت آموزش‌وپرورش درباره آن چنین گفت: تا سال 79جمعیت دانش‌آموزی در حال افزایش بود و پس از آن رشد متوقف شد.ضریب اشتغال تمام نیروهایی که استخدام شده بودند دچار تغییراتی شد، پس از آن در دوره‌ای، جلوی ورودی آموزش و پرورش را بستند و گفتند مازاد نیرو دارید که البته درست می‌گفتند چون 980هزار نیروی انسانی در ازای 11.7میلیون نفر دانش‌آموز داشتیم و آنجا بود که استخدام را محدود کردند و این محدود کردن استخدام باعث ایجاد شرایط فعلی شد.
اللهیار ترکمن همچنین می‌گوید: اگر در آن روزها فکر می‌کردند که زمانی جمعیت دانش‌آموزان کاهش می‌یابد و سراغ استخدام افراطی نمی‌رفتند و راه جذب نیرو را در سال‌های بعد نمی‌بستند، امروز دچار این وضعیت نمی‌شدیم، یک قلم در سال 1370حدود 105هزار نفر آن هم در یک سال استخدام شدند و تحلیل نمی‌کردند که از دهه 80به بعد افت جمعیت دانش‌آموزی را خواهیم داشت و ضریب اشتغال افراد استخدام شده، دچار مشکل می‌شود.

خروجی کم کیفیت دانشگاه فرهنگیان
تا قبل از آمدن کرونا و مجازی شدن آموزش‌ها، برخی کلاس‌های درس مدارس دولتی تا اواخر مهر بدون معلم مانده بودند. با وجود این آموزش و پرورش برای جبران کمبود حدود 197هزار معلم تمام روش‌هایی را که می‌توانست به‌کار گرفت، البته در گیرودار کمبود معلم، اختلاف نظر درخصوص نحوه محاسبه نیاز به معلم و برآورد تعداد شاغلان و بازنشستگان چند سالی است که به یکی از چالش‌ها میان سازمان اداری و استخدامی، سازمان برنامه وبودجه وآموزش وپرورش تبدیل شده است و از جلسات مشترکی که قرار بود بین این 3دستگاه برای بررسی وضعیت نیروی انسانی آموزش و پرورش برگزار شود، اخباری بیرون نمی‌آید.
از سوی دیگر بحث‌ها و مقاومت‌ها در برابر ورود فارغ‌التحصیلان سایر دانشگاه‌ها به آموزش و پرورش آن هم در شرایطی که این وزارتخانه با مشکل جدی کمبود معلم مواجه است، مشکلی مضاعف است. البته مخالفان جذب فارغ التحصیلان سایر دانشگاه‌ها (با گذراندن دوره‌یکساله در دانشگاه فرهنگیان) تا امروز به صورت مستند به این پرسش پاسخ نداده‌اند که کیفیت روش‌های تدریس و معلمی میان فارغ‌التحصیلان دوره چهارساله دانشگاه فرهنگیان بالاتر است یا معلمان ماده 28؟
پانته‌آ درّی، معاون آموزش متوسطه آموزش و پرورش شهر تهران، در این‌باره می‌گوید:«در سال‌های گذشته ورودی و خروجی‌ها به دانشگاه فرهنگیان تنظیم نشد، اما باید به این موضوع توجه کرد که آیا فارغ‌التحصیلان دانشگاه فرهنگیان از استاندارد لازم و مناسب برای اداره کلاس درس برخوردار هستند؟ در تهران به‌عنوان استانی که حداقل ورودی‌ها را از دانشگاه فرهنگیان داریم، وقتی معلم را به ما تحویل می‌دهند، مشاهده می‌کنیم که 4سال آموزش در دانشگاه فرهنگیان هم نتوانسته یک معلم دوره‌دیده و کارورزی‌کرده که آموزش باکیفیت ارائه دهد، آماده کند.»
او افزود: در سال‌های اخیر به‌دلیل نابرابری سیستم جذب و نگهداشت نیروی انسانی، تکمیل شدن سنوات کاری فرهنگیان و بازنشستگی آنها در پایان 30و 35سال و از سوی دیگر بازنشستگی پیش از موعد در شرایط خاص، هر سال کسر بزرگی با کمبود نیروی انسانی مواجه هستیم البته این الگو در استان‌های مختلف متفاوت است.

نیم نگاهی به کاهش جمعیت برای جبران کمبود معلم
با همه این‌ تفاسیر، قاسم احمدی لاشکی، معاون حقوقی و امور مجلس وزارت آموزش و پرورش، نوید این را می‌دهد که تا سال 1403مشکل کمبود معلم در تمام کشور رفع خواهد شد و علت کاهش این مشکل نه برنامه‌ریزی‌های وزارتخانه که کاهش دوباره جمعیت دانش‌آموزان است؛« تا سال 1403دچار مشکلات جدی نیروی انسانی هستیم و پس از آن جمعیت دانش‌آموزان کاهش پیدا می‌کند بنابراین هم‌اکنون دنبال راهکارهایی هستیم تا بتوانیم برای این چند سال برنامه‌ریزی‌ داشته باشیم، سال 1399بیش از 102هزار ردیف استخدامی دریافت کردیم.»
اما چهاربند عقیده دیگری دارد، او می‌گوید باعث و بانی مشکلات امروز کمبود معلم، سازمان امور اداری و استخدامی و مجلس هستند. « تقریبا 6مجلس ما در این بحران نقش داشتند. 65درصد نیروهای آموزش و پرورش را مجلس استخدام کرده و نه دولت، آن هم با شرط عدم‌احراز صلاحیت، عدم‌فضای رقابتی و عدم‌احراز مستنداتی که سابقه خدمت آنها تأیید شود. بسیاری از افرادی که هم‌اکنون در حال استخدام هستند، سابقه کاری‌شان صوری است و اعتبار علمی ندارد و همین باعث پایین آمدن کیفیت آموزشی در مدارس دولتی شده است.»
با فرض اینکه در سال 1403، یعنی 3سال دیگر مشکل کمبود معلم رفع شود اما هنوز پرسش‌های بسیاری از مسئولان وزارت آموزش و پرورش باقی مانده است؟ تکلیف دانش‌آموزان در این 3سال چه خواهد شد؟
 کمبود اصلی وزارت آموزش و پرورش در رده متوسطه بیشتر در کدام رشته‌های تحصیلی است و با این حساب برای دانش‌آموزان در این 3سال چه تدبیری اندیشیده شده است؟

تئوری چابک‌سازی نیروی انسانی و پاسخ معکوس
سویه بسیاری از انتقادها رو به علی‌اصغر فانی، وزیر اسبق آموزش و پرورش دارد. فانی باور داشت که جمعیت معلمان به نسبت دانش‌آموزان زیاد است و برای ایجاد رفاه در آموزش‌وپرورش باید تعداد معلمان را کاهش داد تا بتوان 98درصد بودجه این وزارتخانه را که پرسنلی است، بین تعداد کمتری از معلمان تقسیم کرد. اللهیار ترکمن، معاون برنامه‌ریزی و توسعه منابع وزارت آموزش و پرورش درباره این نقد به وزیر اسبق آموزش و پرورش گفت: آقای فانی معتقد بود، تعداد نیروی انسانی آموزش و پرورش را روی 700هزار نیروی انسانی متمرکز و با یک نیروی انسانی فعال و چابک، نیازهای آموزشی را تأمین کند؛ مرکز برنامه‌ریزی و نیروی انسانی که امروز نسبت به منحل شدن آن نقد دارد، باید سند جامع نیروی انسانی آموزش‌وپرورش را با سازمان برنامه و بودجه می‌بست و این موضوع را آنجا بررسی می‌کرد که آیا کاهش جمعیت معلمان به 700هزار نفر اقدام درستی است یا خیر؛ وزیر یک تئوری را مطرح کرده بود اما بدنه وزارتخانه نتوانست آن را پیاده‌سازی کند، مشکل از آنجا ناشی شد که یک حرف درست را به شکل بد اجرا کردند. خواه نتایج سیاست‌های سلیقه‌ای و جزیره‌ای وزرا و خواه نتیجه ساختار به روزنشده آموزش و پرورش باعث شده تا یکی از مسائل اصلی آموزش کشور کمبود نیروی انسانی و معلم باشد. براساس آماری که در شبکه شاد مطرح شده بود، پس از کرونا 11میلیون دانش‌آموز و 780هزار مدیر و معلم در 4 میلیون کلاس گرد یکدیگر آموزش مجازی را پیش می‌برند.