نابودی سفره‌های آب زیرزمینی در ایران

سیدمحمد فخار- خبر‌نگار

برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی موجب شده است، گذشته از خشکسالی طبیعی در سال‌های اخیر، خشکسالی «انسانی» نیز معنا یابد؛ بحرانی که امنیت‌ اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
ایران از ابتدای قرن21 در سایه خشکسالی روزگار گذراند. این بحران با از بین‌رفتن دریاچه‌ها و تالاب‌ها و تنش‌های آبی در سراسر کشور هویدا شد و در چنین شرایطی کاهش آب‌های زیرزمینی نگرانی دیگری ایجاد می‌کند که بسیار خطرناک‌تر از خشکسالی است.
مجله نیچر به‌تازگی ابعاد این بحران جدی را با انتشار مقاله‌ای تکان‌دهنده از وضعیت آب و خشکسالی در ایران با عنوان «کاهش آب‌های زیرزمینی ایران» به قلم 3 ایرانی (سمانه اشرف، علی ناظمی و امیر آقاکوچک) پژوهشگران دانشگاه‌های کانادا و آمریکا بررسی کرد.
در این مقاله، داده‌های متوسط ​​ماهانه سطح آب زیرزمینی در 30حوضه آبریز اصلی و 478زیر‌حوضه مورد بررسی قرار گرفت تا روند کاهش آب‌های زیرزمینی در سراسر کشور به‌صورت کمی مشخص شود. تحلیل داده‌های این مقاله نشان می‌دهد  که در دوره 15ساله بین سال‌های 1381 تا 1394 عناصر طبیعی و انسانی 74کیلومترمکعب از آب‌های زیرزمینی ایران را خالی کرده‌اند و در پی کاهش شدید آب‌های زیرزمینی کشور، بحران‌های متعدد ایران را تهدید می‌کند.
مهم‌ترین یافته این مقاله علمی آنجاست که اعلام می‌کند: عامل اصلی کاهش شدید آب‌های زیرزمینی انسان است که در بخش برداشت گسترده آب تعریف می‌شود. اگرچه دوره مرطوب اخیر در سال‌های 97 و 98 باعث شد سرعت تنش آب زیرزمینی در برخی از مناطق ایران کاهش یابد، اما تجزیه و تحلیل‌ها به وضوح نشان می‌دهد که منابع آب زیرزمینی ایران بسیار سریع‌تر از زمان جبران از بین خواهد رفت.
تمامی مساحت مجهز به آبیاری در ایران، طی سال‌های 84 تا 90 حدود 8.85میلیون کیلومترمربع بود که 62درصد آن با سفره‌های آب زیرزمینی آبیاری ‌شده است. در بخش آبیاری محصولات استراتژیک ایران، یعنی گندم و جو نیز برداشت‌ آب‌های زیرزمینی به‌دلیل رشد تعداد چاه‌ها افزایش یافت و باعث ایجاد تنش بیشتر در منابع آب زیرزمینی شد.
براساس گزارش اخیر مجله نیچر، 77درصد مساحت کل کشور تحت‌تأثیر بحران برداشت بی‌رویه آب قرار دارد. این شرایط اگر به‌سرعت متوقف نشود می‌تواند عواقب گسترده‌ای ایجاد کند و امنیت اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی و حتی امنیت غذایی کل ایران را با چالش جدی مواجه کند.

تهدید امنیت غذایی
نخستین قربانی بحران کاهش آب‌های زیرزمینی، بی‌شک امنیت غذایی کشور است. هم‌اکنون 90درصد آبیاری زمین‌های کشاورزی استراتژیک کشور با برداشت آب زیرزمینی صورت می‌گیرد که بیشتر آبیاری‌ها در شرایط اضافه برداشت رخ می‌دهد. از سویی در مناطق تحت اضافه برداشت بیش از حد آب زیرزمینی، 71درصد جمعیت ایران زندگی می‌کنند. داده‌های این مقاله نشان می‌دهد که حتی در حوضه‌هایی که هم‌اکنون به‌عنوان مناطقی با اضافه برداشت بیش از حد طبقه‌بندی نشده‌اند، تقاضای آب کشاورزی زیاد است و برداشت طبیعی به سرعت در حال افزایش است. بدین‌ترتیب در این مناطق که هنوز وارد بحران آبی نشده‌اند هم اگر تعداد چاه‌ها، مناطق آبیاری و برداشت‌های عادی به همین منوال ادامه یابد، در این حوضه‌ها نیز بحران برداشت بی‌رویه به وقوع می‌پیوندد.

سایر ابعاد کاهش آب‌های زیرزمینی
تأثیر نامطلوب کاهش آب‌های زیرزمینی می‌تواند به سایر عناصر محیط گسترش یابد. یک تأثیر عمده در کاهش آب زیرزمینی می‌تواند افزایش قابل توجه شوری خاک و آب زیرزمینی باشد.
شوری بالا بر باروری خاک تأثیر منفی می‌گذارد و تأثیرات مخربی بر مناطق اصلی تولید مواد غذایی دارد. بدین‌ترتیب امنیت غذایی در یک دوره طولانی مدت به وضوح به خطر می‌افتد. طبق هشداری که پژوهشگران ایرانی این مقاله داده‌اند، این پدیده در بعضی از مناطق استراتژیک قابل توجه است و اقدامات فوری برای برگشت این روند لازم است. به‌عنوان مثال طبق شبیه‌سازی صورت گرفته، در حوضه آبریز کرخه، سبد غذایی طی بازه زمانی 15ساله مورد بررسی یعنی از سال 81 تا 94 به میزان 1.08کیلومترمکعب از حوضه آبریز کاسته شده که این در دوره 15سال پیش‌رو، تا 85درصد بر امنیت غذایی تامین شده از این حوضه مؤثر خواهد بود. این شرایط در 18مورد از 30حوضه اصلی ایران با کاهش ذخیره آب زیرزمینی مطابقت مستقیم دارد.

بحران فرو نشست در مناطق پرجمعیت
یکی دیگر از پیامدهای کاهش آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین است. یک‌چهارم جمعیت ایران هم‌اکنون در جایی زندگی می‌کنند که به‌دلیل کاهش چشمگیر ذخایر آب زیرزمینی طی 10سال اخیر، یک متر فرونشست داشته است. این روند به وضوح در حوضه دریاچه‌های نمک و همچنین استان‌های غربی ایران مشاهده می‌شود که با بالاترین میزان فرونشست مواجه هستند.
تنها در سال1398، این میزان 18سانتی‌متر بود که عددی دهشتناک است. چنین فرونشست شدیدی می‌تواند مسیرهای جریان سطحی و زیرسطحی را تغییر داده و باعث کاهش برگشت‌ناپذیر ظرفیت سفره‌های آب زیرزمینی شود.
همچنین با توجه به اینکه مناطقی که نرخ قابل ملاحظه فرونشست زمین دارند و محل تمرکز جمعیت هستند این مسئله بیشتر از نقاط دیگر نگران‌کننده است. برای نمونه تهران به‌دلیل پتانسیل بالای فعالیت‌های تکتونیکی در معرض خطرات زمین‌لرزه قرار دارد. حال اگر کاهش قابل توجه در ثبات خاک به‌دلیل فرونشست زمین ناشی از اضافه برداشت شدید آب زیرزمینی هم مزید بر علت شود، تأثیرات زلزله را که باعث فاجعه انسانی غم‌انگیز می‌شود، تصاعدی می‌کند.

برداشت یک‌سوم آب خاورمیانه در ایران
ایران با جمعیت 84میلیون نفر از نظر برداشت آب‌های زیرزمینی در خاورمیانه رتبه نخست را دارد و 34درصد کل برداشت آب در منطقه را به تنهایی انجام می‌دهد. این درحالی است که آب‌های زیرزمینی منبع اصلی آب در ایران است و تقریباً 60درصد از آب‌های شیرین ایران را تشکیل می‌دهد.
روند برداشت آب‌های زیرزمینی که در سال‌های 2002 تا 2015 رخ داده و هم‌اکنون همچنان با سرعت به پیش می‌رود، نشان می‌دهد که خشکسالی ناشی از برداشت‌های گسترده آب‌های زیرزمینی، پایداری آب‌های زیرزمینی ایران را تهدید می‌کند. این امر به‌ویژه در مناطق پرجمعیت در شمال غربی، غرب و شمال شرقی کشور که تقاضای آب از منابع طبیعی تجدیدپذیر طبیعی به‌شدت بالاست، بیش از سایر نقاط کشور است.
در شرایط موجود، به‌دلیل کاهش چشمگیر رواناب‌های سطحی، حفاظت از منابع آب زیرزمینی موجود در ایران برای مقابله با تقاضای روزافزون آب اهمیت بالایی دارد. البته این امر مستلزم اتخاذ استراتژی‌های مدیریت یکپارچه برای متعادل‌سازی عرضه و تقاضای آب در مقیاس‌های حوضه  آبریز و حتی زیرحوضه است. برای کشوری مانند ایران با برداشت وسیع آب و پایین‌بودن حجم برداشت محصولات کشاورزی، اقدامات فوری برای بهبود استفاده از آب لازم است. براساس نتیجه‌گیری ارائه‌شده پژوهشگران ایرانی در مقاله نشریه نیچر، اقدام فوری برای بهبود استفاده از منابع آبی، کلید امنیت اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ایران است که طی سال‌های اخیر به‌دلیل خشکسالی‌های طولانی مدت، تغییر اقلیم و تغییر آب و هوا، با تنش بیشتری مواجه شده و آینده‌ای نگران‌کننده پیش‌رو دارد.