همه‌چیز درباره باغ فردوس، باغی که از زمان حکومت محمدشاه قاجار در محدوده شمیران شکل گرفت
میراث حسینعلیخان معیرالممالک
در سربالایی خیابان ولیعصر (عج) به سمت تجریش، یکباره با خیابانی روبه‌رو می‌شویم که فضایش به‌طور کلی با فضای خیابان‌های منتهی به این خیابان بزرگ شمالی - جنوبی تفاوت دارد؛ خیابانی که خیابان نیست، هیچ موتور و ماشینی در آن تردد نمی‌کند و تا چشم کار می‌کند درخت، فضای سبز و گل‌های بهاری در آن دیده می‌شود. خیابانی که همه رهگذران را برای مدت کوتاهی هم که شده از شلوغی و سر و صدای محدوده میدان تجریش رها کرده و آنها را به آرامش صدای آب، وزش نسیم در میان شاخ و برگ درخت‌ها و نغمه پرنده‌ها دعوت می‌کند. اینجا «باغ فردوس» است؛ باغ زیبایی که شکل‌گیری‌اش به زمان حکومت محمد شاه قاجار، سومین پادشاه دودمان قاجاریه برمی‌گردد و در انتهای آن عمارت «معیرالممالک» یا همان موزه سینمای امروزی خوش می‌درخشد. اگر می‌خواهید بیشتر درباره تاریخچه این باغ و اتفاقات مهمی که در گذر ایام در این محدوده از شهر رخ داده، بدانید، این گزارش کوتاه را از دست ندهید.
رد پای محمدشاه در باغ فردوس
روزگاری نه چندان دور، سراسر شمیران در قرق باغ‌های سرسبز و زیبا بود. هوای خوب و مناظر دلپذیرش دل همه را می‌برد و باعث می‌شد برخی از شاهان قاجاری دل از کاخ زیبای گلستان بکنند و برای ییلاق راه شمیران را در پیش بگیرند. نمونه‌اش محمد شاه که در سال 1264هجری قمری دستور داد برایش قصری در نزدیکی تجریش، یعنی محدوده امروزی باغ فردوس بسازند. زمین این محدوده را حاج میرزا آقاسی، صدراعظمش به او بخشیده بود و بهترین فضا برای ایجاد قصر ییلاقی به‌حساب می‌آمد. حتی پایه این باغ و عمارت ییلاقی شاه قاجار را هم خود حاج میرزا آقاسی ریخته بود اما اجل فرصت نداد تا محمدشاه پایان کار این قصر را ببیند و درنهایت او در قصر نیمه‌تمامش که «محمدیه» نام داشت، از دنیا رفت.
یادگار معیرالممالک
درست است عمر محمدشاه قاجار به کامل‌شدن قصر محمدیه قد نداد اما راهی که شروع کرده بود منجر به ایجاد یکی از زیباترین باغ‌های تهران به نام باغ فردوس شد. در همان روزهایی که قصر محمدیه در حال ساخت بود، درباریان نزدیک به محمدشاه هم تصمیم گرفتند در محدوده قصر جدید پادشاه برای خودشان عمارتی ییلاقی بسازند. یکی از این درباری‌ها، حسینعلیخان معیرالممالک بود؛ خزانه‌دار و عیارزن مسکوکات در دوره سلطنت محمدشاه قاجار و بعدها ناصرالدین شاه قاجار که این منصب را از پدرش «دوستعلی‌خان معیرالممالک» خزانه‌دار آغامحمدخان قاجار و فتحعلی‌شاه قاجار به ارث برده بود. القصه حسینعلی معیرالممالک در نزدیکی قصر محمد شاه برای خودش باغ زیبایی ایجاد کرد که به باغ فردوس شهرت یافت و عمارتی بنا کرد که امروز همه آن را با نام موزه سینما می‌شناسیم.
پرهزینه‌ترین عروسی تاریخ ایران در باغ فردوس
حسینعلیخان معیرالممالک، پسری داشت که نامش را به یاد پدرش «دوستعلی» گذاشته بود. بعد از اینکه حسینعلیخان از دنیا رفت، باغ فردوس و عمارت زیبای آن به تنها پسرش دوستعلی‌خان معیرالممالک که به دوستعلی نظام‌الدوله هم شهرت داشت، رسید. او هم که از دنیا رفت، عمارت سهم بزرگ‌ترین پسرش دوستمحمدخان معیرالممالک شد؛ داماد ناصرالدین شاه قاجار که با «عصمت‌الدوله» ازدواج کرد و اتفاقا جشن عروسی‌اش را در همین عمارت باغ فردوس برگزار کرد. البته در این‌باره روایت دیگری هم وجود دارد. برخی می‌گویند بعد از درگذشت محمدشاه، ناصرالدین‌شاه قاجار این باغ و اراضی اطرافش را از مالکان خرید و وقتی قرار شد دخترش را به دوستمحمدخان بدهد، باغ را به‌عنوان هدیه ازدواج به او بخشید. به هر حال هر طور که بود باغ در اختیار دوستمحمدخان و عصمت‌الدوله قرار گرفت و آنها جشن ازدواجشان را در همین باغ برگزار کردند. شاید برایتان جالب باشد بدانید جشن ازدواج عصمت‌الدوله، دختر 9ساله ناصرالدین شاه قاجار با پسر دوستعلی‌خان خزانه‌دار، پرهزینه‌ترین یا پرخرج‌ترین عروسی تاریخ ایران است! این جشن عروسی 10روز به طول انجامید و مهریه شاهزاده خانم در آن دوران، 5میلیون سکه بود!
رد کاخی که رشک بهشت بود!
اما بشنوید از معماری عمارت باغ فردوس که روزی خانه مسکونی خاندان معیرالممالک بود، بعدها به «محمد‌ولی‌خان سپهسالار تنکابنی» رسید، مدتی دبیرستان شاپور بود و حالا موزه سینمای ایران است. این عمارت به سبک قاجاریه که به «گوش فیل» شهرت داشت، ساخته شد. در قسمت جنوب عمارت، 7استخر با فواره‌های متعدد وجود داشت که زیبایی باغ را دوچندان کرده بود. بعدتر که باغ به دوستعلی‌خان نظام‌الدوله، پسر حسینعلیخان رسید، معماران اصفهانی و یزدی را به‌کار گرفت تا در قسمت دیگری از باغ برایش یک عمارت جدید بسازند؛ عمارتی که نامش را «رشک بهشت» گذاشت! این عمارت جدید با سنگ مرمر ساخته شده و دیوارهایش با کاغذهای طلایی برجسته تزئین شده بود اما با مرگ دوستعلی‌خان، رشک بهشت رفته رفته در اثر بی‌توجهی از بین رفت؛ تا جایی که حتی سنگ‌های مرمر آن کنده و به عمارت امیریه (مدرسه نظام) برده شد! به این ترتیب امروز دیگری اثری از رشک بهشت وجود ندارد و تنها عمارت باقی‌مانده در باغ فردوس، همان ساختمانی است که روزی به دستور حسینعلیخان معیرالممالک ساخته شد.
از خانه معیرالممالک‌ها تا موزه سینما
مالکیت باغ فردوس تا سال‌های سال در اختیار معیرالممالک‌ها بود و بعد از آن چندبار دست به‌دست شد تا اینکه در سال 1318هجری قمری و در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، محمد ولی‌خان سپهسالار تنکابنی آن را به مبلغ 18هزار تومان از ورثه امین‌الملک خرید. باغ که به‌دست سپهسالار افتاد، دوباره رونق روزهای گذشته‌اش را پیدا کرد؛ قنات باغ احیا شد و فواره‌ها و استخرهای مطبق رونق‌بخش باغ فردوس شدند. اما این باغ احیا شده مدت زیادی به مالکش وفا نکرد؛ چرا که سپهسالار مجبور شد باغ را در ازای بدهی‌اش به تجارت‌خانه طومانیانس ببخشد. پس از چندی دولت رضا‌خان هم در مقابل طلبی که از طومانیانس داشت، این باغ را ضبط کرد و اراضی آن را به کارمندان وزارتخانه‌ها فروخت. درنهایت وزارت معارف قسمتی از باغ بزرگ فردوس را- که باغ فردوس کنونی است- خریداری کرد و با مرمت عمارت معیرالممالک، آن را به دبیرستان شاپور تجریش تبدیل کرد. سال1350 ساختمان زیبای موجود در باغ به مرکز فرهنگی و هنری تبدیل شد و از آن برای برنامه‌ریزی جشن‌های 2500ساله استفاده می‌شد. کمی بعدتر قسمتی از عمارت و فضای باغ فردوس به مؤسسه لغتنامه دهخدا و مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران تبدیل شد که هنوز هم این دو مؤسسه در جای خود باقی هستند. میراث معیرالممالک با پیروزی انقلاب اسلامی ابتدا در اختیار صدا و سیما و بعد در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و به مرکز اسلامی آموزش فیلمسازی تبدیل شد. از سال1381 تا به امروز هم از آن با عنوان موزه سینمای ایران استفاده می‌شود.
ثبت ملی در سال 1376
باغ زیبای فردوس که مساحتی حدود 20هزار مترمربع دارد و تاریخ بنای آن به دوران محمدشاه، سومین پادشاه قاجار می‌رسد، در یازدهم مرداد‌ماه سال 1376با شماره 1876در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بی‌شک گل سرسبد این باغ، عمارت هزار مترمربعی قسمت شمالی است که در 3و نیم طبقه ساخته شده و معماری بی‌نظیرش نگاه هر بازدیدکننده‌ای را به‌خودش جلب می‌کند.