پیامدهای اجتماعی تونل‌های تهران

مهندس میرفاضل نیک‌زاد ـ جانشین مجری طرح‌های ویژه و تونلی سازمان مهندسی و عمران شهرداری شهر تهران

رشد شهر و شهرنشینی و افزایش ترددها و ترافیک، مدیران شهری را ناگزیر به استفاده از فضاهای روی‌زمینی و زیر‌زمینی برای افزایش امکانات شهری کرده است. این ویژگی‌های ذاتی حمل‌ونقل (حمل‌ونقل ذاتا ترکیبی(چند وسیله ای)، چند پیشنهادی، چند‌تابعی و چند‌ضابطه‌ای) متخصصان امور شهری را ملزم به بررسی‌های جامع جهت اتخاذ روش‌های مناسب‌تر برای مدیریت ترددهای سواره و پیاده و بار در شهر می‌کند. الزامات و محدودیت‌های ناشی از وجود بافت‌های متراکم، ساختمان‌های بلند، مناطق و ساختمان‌های ویژه، عبور همسطح از این مناطق را دشوار و حتی ناممکن و طراحان شهری را ناگزیر از بررسی و طرح عبور از بالا(پل) و یا پایین(زیرگذر یا تونل) در این مناطق می‌کند.
 امروزه بررسی اثرات اجتماعی و زیست‌محیطی پروژه‌های شهری جزولاینفک قراردادهای ساخت‌وساز در شهرداری تهران شده است. ساخت تونل به‌عنوان یک سازه استراتژیک فوایدی مانند امکان اخذ عوارض از ترددها (در اغلب کشورهای دنیا عبور از تونل‌های شهری مستلزم پرداخت هزینه است. مبالغ دریافتی جهت تعمیر و نگهداری تونل و ارتقای خدمات شهری به‌ویژه برای ساکنان مناطق همجوار تونل می‌شود)، مقاوم در برابر زلزله و بمب‌های سطحی، مقاوم در برابر بارش و توفان‌های سطحی، کاهش ترافیک و آلودگی‌های زیست‌محیطی، افزایش امید به آینده، رضایت شهروندی و سرمایه‌های اجتماعی (Social Capital)، افزایش دسترسی‌ها، جلوگیری از کند و کوب و تخریب روی سطحی، متعارض نبودن با معماری و ساختارهای روی سطحی، اثرات مطلوب اقتصادی، تونل‌های شهری در زمان بهره‌برداری با افزایش سرعت دسترسی‌ها و کاهش مصرف سوخت و کاهش زمان ترددها در ماتریس سفرهای درون‌شهری اثرات بسیار مطلوب اقتصادی به همراه دارند، متداخل نبودن با زیرساخت‌های شهری به‌ویژه در عبور با عمق زیاد، تونل‌های شهری مزاحمتی برای لوله‌های گاز و آب (و سایر سازه‌ها و تاسیسات زیر سطحی)ندارند، استفاده چند منظوره در زمان جنگ و بحران به‌عنوان پناهگاه امن و بیمارستان زیرزمینی، تونل‌های شهری به‌ویژه در عبور از اعماق زیاد می‌توانند پناهگاه‌هایی بسیار خوب برای زمان جنگ و بمباران به‌ویژه جنگ‌های اتمی باشند و از این جهت سازه‌های بسیار استراتژیک شهری هستند. این ویژگی بر مطلوبیت اجتماعی تونل‌ها در زمان جنگ و بحران‌های دیگر می‌افزاید. اما ساخت این تونل‌ها معایب و پیامدهای اجتماعی نیز به همراه دارد. هزینه‌های ساخت و بهره‌برداری از تونل‌ها بالاست اگرچه درکشور ما به‌طور نسبی و وابسته به جنس زمین و قطر دهانه تونل، ساخت تونل با توجه به قیمت‌های پایین‌تر دستمزدها و انرژی و مصالح، بسیار ارزان‌تر از سایر مناطق دنیا انجام می‌شود اما با وجود این در مناطق شهری به ازای هر متر طول بین 150تا 750میلیون تومان هزینه دارد. در سایر کشورها هزینه ساخت هر متر تونل حدود 10هزار تا 50هزار دلار به ازای هر متر تونل متغیر است. این تونل‌ها در مناطق واقع شده می‌تواند دردسرهایی مانند ایجاد نشست در سازه‌های روی‌زمینی و مشکل آب‌های زیر‌زمینی را برای ساکنان منطقه ایجاد کند. منتفع نشدن ساکنان محدوده اطراف تونل از آن و ارزان شدن زمین‌ها و املاک در مناطق اطراف تونل‌ها نیز از پیامدهای اجتماعی‌ای ‌است که زندگی ساکنان محلات را تحت‌الشعاع قرار‌می‌دهد و این موضوع یکی از معایب بزرگ تونل است. البته برای رفع این اشکال می‌توان با گرفتن عوارض تردد از تونل‌ها و اختصاص بخشی از آن به ارائه خدمات به ساکنان مناطق اطراف تونل و ایجاد مراکز تجاری و تفریحی و پارکینگ مناسب، این عیب و تهدید بزرگ را تبدیل به فرصت کرد. ضعف در برابر حادثه (آتش‌سوزی و عملیات تروریستی و انتحاری) و عبور بحرانی از زیربناهای تاریخی، مذهبی و خاص نیز از دیگر پیامدهاست. البته موضوع عبور بحرانی از زیربناهای تاریخی نیاز به مطالعات خاص و استفاده از ابزارهای دقیق سنجش فشار و کرنش‌های سه‌بعدی و تغییرات در اطراف این مناطق دارد. بسیاری از طرح‌های تونل شهری در مسیرهای بهینه و اقتصادی برای اجرا، به‌دلیل برخورد با مناطق ویژه ناگزیر از تغییر مسیر و تحمیل هزینه‌های بالا به اقتصاد پروژه شده‌اند. عبور بحرانی از زیر و یا تداخل با چاه‌های آب و فاضلاب و قنوات، ریسک بالای ریزش و حوادث در زمان ساخت هم از پیامدهایی است که باید به آن اشاره کرد. متأسفانه آمار حوادث بالای تونل در زمان احداث، تونل را در گروه سازه‌های با ریسک بالا برای ساخت قرار داده است. امروزه انجام مطالعات و تحلیل ریسک از الزامات قراردادهای اجرایی در شهرداری تهران است. افزایش آلاینده‌ها در داخل تونل در زمان ترافیک و لرزش و آلودگی صوتی در زمان ساخت و بهره‌برداری برای ساختمان‌های اطراف تونل نیز مشکل‌ساز است. لازم است ذکر کنیم که با استفاده از دانش فنی متخصصان و مهندسان ایرانی و مدیریت‌های پویا در حوزه ساخت تونل‌های شهری (ترافیکی و مترو) امروزه از نظر دانش فنی ساخت تونل، به‌ویژه ساخت تونل‌های شهری به روش مکانیزه شاهد پیشرفت‌های چشمگیر و خودکفایی و استفاده نکردن از کارشناسان خارجی بوده و حتی نایل به دریافت جوایز و رتبه‌های اول متعدد در سمینارها و جشنواره‌های معتبر و یا از مؤسسات سرشناس بین‌المللی در این حوزه هستیم. علاوه بر آن باید دقت کنیم علاوه بر خودکفایی در جنبه‌های فنی و مهندسی، از نظر مالی هم متکی به اعتبارات و سرمایه‌های خارجی نبوده و ساخت تونل تنها با استمداد و متکی به منابع داخلی اعم از عوارض شهری و کمک‌های دولتی و استقراض از بانک‌های داخلی انجام می‌شود؛ امری که جز تعداد معدودی از کشورها در سایر کشورهای دنیا کم‌نظیر است.