گزارشی از نخستین اجراهای تئاتر خیابانی در گذر شهریار
چراغ نمایش در پهنه رودکی روشن شد
شقایق عرفی‌نژاد
جشنواره تئاتر امسال در واقع شروعی بود برای هنری که مدت‌ها در محاق مانده بود و بازگشایی سالن‌هایی که یک سال هیچ نمایشی بر صحنه‌هایشان اجرا نشده بود. هرچند حرف و حدیث‌های مفصلی درباره برگزار شدن و نشدن جشنواره در شرایط کرونا مطرح بود، اما به هر حال برگزار شد و با رعایت ضوابط بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی و استفاده کمتر از ظرفیت سالن‌ها، جان تازه‌ای به کالبد نمایش دمیده شد. اما این تنها تفاوت جشنواره امسال با سال‌های گذشته نبود. در بخش خیابانی برای نخستین بار نمایش‌هایی روبه‌روی تالار وحدت، در پهنه رودکی، روی صحنه رفت که از چند ماه پیش گشایش یافته بود، اما در عمل چیزی جز نهادن یک نام روی خیابان و بستن بخشی از آن به روی ماشین‌ها نبود. در عمل، اجرای نمایش‌های خیابانی در آن، نخستین فعالیت هنری در این پهنه محسوب می‌شود. سال‌های پیش نمایش‌های محیطی و خیابانی جشنواره در پارکینگ و فضای باز ساختمانی که حالا تالار حافظ است، اجرا می‌شد، اما امسال صحنه‌ای در میانه پهنه ساخته شد و این محل نقطه اصلی اجرای نمایش‌های خیابانی جشنواره بود.
در ششمین روز جشنواره، پهنه رودکی میزبان عده زیادی است که برای دیدن یک نمایش خیابانی به اینجا آمده‌اند. نمایش روی صحنه موقت فلزی میانه گذر اجرا می‌شود؛ جایی که دورتادورش صندلی چیده شده و جمعیتی بیشتر از آنها که روی صندلی نشسته‌اند، پشت صندلی‌ها و گرداگرد صحنه ایستاده‌اند. روی زمین برچسب‌هایی است که قرار است فاصله اجتماعی را یادآوری کنند، ولی بیش از آن به هم نزدیکند که امیدی به رعایت فاصله باشد. جمعیت‌گاه به صحنه نگاه می‌کنند وگاه با هم حرف می‌زنند و زمانی جابه‌جا می‌شوند. عده‌ای در حال عبور بوده‌اند که با این صحنه مواجه شده‌اند، بعضی تماشاگران حرفه‌ای کارهای جشنواره‌اند و البته دیگرانی هم هستند که از اهالی همین خیابانند. «عاطفه بهرامی» یکی از کسانی است که اهل محل نیست. از راه دور می‌آید و می‌گوید نمایش‌های صحنه‌ای جشنواره را تا این روز دیده و امروز برای نخستین بار است که به دیدن یک نمایش خیابانی در پهنه رودکی آمده است: «این که امسال در این خیابان نمایش اجرا می‌شود، بسیار مایه دلگرمی است. سر و صدای اطراف هم برای اجراکنندگان و تماشاگران مزاحمت ایجاد نمی‌کند.» «میترا ساداتی» اما از اهالی خیابان خارک در همین خیابان شهریار است. او در نزدیکی یکی از بزرگ‌ترین تالارهای نمایش و موسیقی تهران، تالار وحدت، زندگی می‌کند و امروز هم به دیدن این نمایش خیابانی آمده است. صدای موسیقی صحنه بلند است و او در همین صدای بلند، می‌گوید: «ما اهالی این خیابان با اجراهای موسیقی و تئاتر بیگانه نیستیم. در واقع اگر هم به دیدن کارها نرویم، پوسترها و تبلیغاتشان را مدام در کوچه و خیابان می‌بینیم. اجرای نمایش در محیط باعث می‌شود اهالی بدون اینکه حتی قصد قبلی داشته باشند و بلیت بخرند، از این اجراها دیدن کنند. امیدوارم اتفاقات هنری خوبی در این پهنه رقم بخورد.» اما نظر «زهرا خلجی» که عکاس است، کمی متفاوت است: «اهالی این محله همیشه این اتفاقات هنری و فرهنگی را می‌بینند. ولی اگر اجراها در محوطه تئاتر شهر و دیگر جاهایی باشد که مرکزیت دارند، بهتر است. در این خیابان فقط کسانی به دیدن نمایش‌های خیابانی می‌آیند که به آن علاقه دارند. کمتر پیش می‌آید که کسی به‌صورت گذری از نمایش‌های اجراشده در خیابان در این منطقه دیدن کند.»
جمعیت و سختی رعایت موارد بهداشتی
طبیعی است که در میان جمعیت خبرنگاران و عکاسان هم هستند. «سارا تقی‌نژاد» خبرنگار حوزه موسیقی است و بنا به گفته خودش، ۳ روز است به دیدن کارهای جشنواره می‌آید. او درباره اجرای محیطی در پهنه رودکی می‌گوید: «یکی از خوبی‌های این اتفاق این است که اجراها از محوطه شلوغ تئاتر شهر بیرون آمده و صداهای مزاحم اطراف مثل دستفروش‌ها و صدای ماشین و موتور وجود ندارد.»
او درباره کمتر شدن جمعیت تماشاگر و همین‌طور رعایت نکات بهداشتی کرونا می‌گوید: «سال‌های پیش جمعیت بیشتری به دیدن کارها می‌آمدند، ولی امسال به دلیل شیوع «کووید – ۱۹» تماشاگر کمتر شده است. هرچند همین جمعیت هم خیلی موارد را رعایت نمی‌کنند. خیلی‌ها نزدیک به هم ایستاده‌اند و با وجود اینکه کسانی از طرف هیئت اجرایی تذکر می‌دهند، تعدادی ماسک ندارند.» «هیام احمدی» گوشه‌ای، کمی دورتر از دیگران، با ۲ دختر نوجوانش روی صندلی نشسته است. چیپس و پفک در دست دارند و ماسکشان را هم برداشته‌اند. صحبت که می‌کند معلوم می‌شود کارگردان است و چند روز قبل خودش روی این صحنه اجرا داشته است. بازیگران روی صحنه با صدای بلند و با لهجه کردی صحبت می‌کنند. احمدی در میانه صحبت‌های بازیگران می‌گوید: «روز اولی که اجرا داشتیم، جمعیت کمتر از امروز بود. به مرور به تماشاچی‌ها اضافه شده و امروز جمعیت خوبی در این محل هستند.» او که ماسک ندارد، از رعایت نشدن قوانین توسط دیگران شکایت دارد. وقتی هم حرف از ماسک نداشتنش می‌شود، می‌گوید: «ما صندلی‌هایمان را عقب کشیده‌ایم تا کنار بقیه نباشیم. چند دقیقه می‌خواهیم ماسک نداشته باشیم.»
او درباره تجربه‌اش از اجرا در این صحنه و این پهنه می‌گوید: «تجربه خیلی خوبی بود. چون خیابان را بسته‌اند، ماشین رفت‌وآمد ندارد و آرامش حاکم است. صحنه درست و درمانی هم ساخته شده است.»
تمرکز نمایش‌های خیابانی و محیطی در پهنه رودکی
در میان جمعیت، بسیار اتفاقی، با «ژاله کاظمی» عضو هیئت‌مدیره نمایشگران خیابانی، روبه‌رو می‌شویم. می‌گوید: «امسال تمرکز اجراهای خیابانی در همین پهنه رودکی است. به نظرم مکان بسیار مناسبی برای این کار انتخاب شده است که می‌تواند نقطه شروع مطلوبی برای تمرکز نمایش‌های خیابانی و محیطی در این پهنه باشد. اما به نظر می‌رسد نباید محوطه تئاتر شهر از اجراهای خیابانی خالی می‌شد. خیلی بهتر بود که در هر ۲ نقطه اجرا داشتیم. ضمن اینکه امسال کار خوبی در میان کارهای خیابانی ندیده‌ام.»
نمایش تمام می‌شود. جمعیت اما همچنان نشسته‌اند. حالا تقریباً غروب شده است. گروه دیگری در حال آماده کردن صحنه برای اجرایشان هستند. اجرایی کمدی که تا چند لحظه دیگر شروع می‌شود جمعیت را خواهد خنداند. آنها خوراکی‌هایشان را خواهند خورد و با هم صحبت خواهند کرد و به مردی که روی صحنه لباس نوزاد پوشیده خواهند خندید.
گفت وگو با مدیر بخش نمایش‌های خیابانی جشنواره تئاتر
اجرای خیابانی در خیابانی بدون آلودگی صوتی
«سامان خلیلیان» مدیر بخش نمایش‌های خیابانی سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر است. او می‌گوید: «امسال در ۳ نقطه اجرای خیابانی داشتیم. پهنه رودکی، پلازای میدان ولی‌عصر(عج) و بازار برزگ ایران یا ایرانمال. صحنه‌ای که اینجا در پهنه رودکی داشتیم، بسیار متفاوت بود. عرصه و پهنه آن استاندارد و میدان بازی برای بازیگران بزرگ است. به همین دلیل برای گروه‌های نمایشی اجرا روی آن راحت است. یکی از مسائلی که سال‌های گذشته گروه‌های نمایشی را آزار می‌داد، آلودگی صوتی بود که در این پهنه دیگر وجود ندارد. چون خیابان بسته است و ماشین در آن رفت‌وآمد نمی‌کند.» او درباره پروتکل‌های بهداشتی ویژه کرونا هم می‌گوید: «سعی کردیم با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی فضای امن‌تری برای اجراگران و تماشاگران ایجاد کنیم. با کارهایی از جمله چیدن صندلی تلاش کردیم این مقررات را رعایت کنیم. نیروهای ما هم بین جمعیت هستند و به کسانی که مقررات بهداشتی را رعایت نمی‌کنند، تذکر می‌دهند.» او البته خودش هم چندان از اثربخشی این تمهیدات مطمئن نیست: «ما این کارها را کرده‌ایم، اما بخش دیگر به مردم و فرهنگ آنها و باور خطرناک بودن کرونا برمی‌گردد. بعضی معتقد بودند که در این شرایط نباید جشنواره برگزار می‌شد، اما در یک سال گذشته تئاترها تعطیل بودند و اگر یک سال دیگر را با همین شرایط طی می‌کردیم در واقع به قهقرا می‌رفتیم. بنابراین با رعایت پروتکل‌های بهداشتی ترجیح دادیم اجراها را از دست ندهیم.» خلیلیان درباره ویژگی‌های اجرا در پهنه رودکی می‌گوید: «با اینکه بار اول بود این اتفاق می‌افتاد دغدغه حضور مردم را نداشتیم. مردم محله از این پهنه به‌عنوان جایی برای پیاده‌روی استفاده می‌کنند و همیشه در آن حضور دارند. با آمدن صحنه به میانه خیابان، حضور هنرمندان را هم داریم. واکنش هنرمندان هم مثبت بود. اگر هم تئاترهای خیابانی در شرایط کرونا ادامه‌دار شوند اینجا یکی از مراکز اصلی اجراها خواهد بود.»
شقایق عرفی نژاد/ خبرنگار
چند لحظه فراغت از اضطراب
۱ـ مردم ما با تئاتر غریبه‌اند. اهالی تئاتر در این واقعیت تردیدی ندارند. پیش از این هم اجراها، آنها که برای تجارت ساخته نشده بودند و تبلیغات و بلیت‌های گران نداشتند، کم تماشاگر بودند. حالا هم کرونا امان از تئاتر و تئاتری بریده و نفس برایشان نگذاشته است. سالن‌ها طبیعی است که بسته باشند و یا با حداقل تماشاگر کار کنند، اما واضح است که این وضع برای صاحب سالن و گروه نمایش به چه معناست.
در این عرصه اماگونه‌ای از تئاتر وجود دارد که هویتش را از اجرا در محیط باز می‌گیرد. نمایش خیابانی و محیطی می‌تواند، با گوشه چشمی به رعایت قوانین بهداشتی روزهای کرونا، بی‌خطر اجرا شود و طرفداران قدیمی‌اش را دریابد و طرفداران جدید از میان مردم پیدا کند. این تئاتر می‌تواند فرصت‌طلب باشد و از موقعیت پیش‌آمده بیشترین استفاده را کند و تماشایش برای مردم تبدیل به یک عادت شود.
۲ـ مردم ما غمگینند. این روزها کرونا و بیکاری مردم را پر از اضطراب و غم کرده است. تفریحی هم نیست. جای سربسته‌ای نمی‌توان رفت که ویروس در کمین نباشد، ولی محیط‌های باز می‌توانند امن‌تر باشند. بنابراین، دیدن یک نمایش خیابانی می‌تواند به مثابه چند لحظه فراغت از اضطراب باشد. در روزهای اجرای نمایش‌های خیابانی در جشنواره تئاتر فجر می‌شد مردم را دید که به دم دستی‌ترین شوخی‌ها و آوازها می‌خندند.
اگر پیش از این می‌گفتیم نباید به هر قیمتی خنداند، اگر گفته می‌شد ذائقه مردم با این شوخی‌های لوس عوض می‌شود، اگر آن را دستمایه برای کسب درآمد یا ناتوانی در اجرا می‌دانستیم، ولی امروز باید دست مریزاد گفت به هر که باعث شود یک نفر یک لحظه بخندد. لازم هم نیست حتماً جایی به اسم پهنه رودکی وجود داشته باشد که این نمایش‌ها اجرا شوند. می‌شود هر پارک و خیابان و میدان را به صحنه نمایش تبدیل کرد و اهالی محله‌ها را، باز هم البته با حفظ هرچه برای سلامتی لازم است، سرگرم کرد.
اگر نمایشی باشد که حرفی برای گفتن دارد و تفکربرانگیز باشد، که اصلاً ذات نمایش همین است، چه بهتر. ولی اگر کسانی هم فقط سرگرم کنند و بخندانند هیچ خرده‌ای در این روزها نمی‌توان به آنها گرفت.
