ترکیب مهلک کرونا و وسواس

نیلوفر  ذوالفقاری

از وقتی کرونا آمد، حتی آنها که پیش از این چندان در قید و بند رعایت بهداشت و تمیزی نبودند، مجبور شدند تغییراتی در رفتارهای خود به‌وجود بیاورند؛ دست‌هایشان را بیشتر بشویند و نسبت به تمیزی و بهداشت، حساسیت بیشتری به خرج دهند. البته رعایت پروتکل‌های بهداشتی، در روزهای همه‌گیری کرونا غیرقابل انکار است اما ترس از بیماری باعث شد که بعضی افراد دچار وسواس‌های دردسرساز شوند؛ دست به شست‌وشوهای افراطی بزنند و با رفتارهای وسواس‌گونه، خود و اطرافیانشان را آزار دهند. حالا که موضوع وسواس مهم شده، بد نیست درباره عوامل ایجاد وسواس، انواع آن و روش‌های مواجهه با این اختلال اطلاعات بیشتری داشته باشیم و بدانیم چطور باید مراقب باشیم بعد از تمام‌شدن دوران کرونا، به افراد وسواسی تبدیل نشویم. دکتر سیما فردوسی، روانشناس، درباره این موضوع توضیح می‌دهد.

چند نوع وسواس وجود دارد؟
وسواس، یک اختلال روانی است که احتمالا بیشتر ما تا به حال نام آن را شنیده‌ایم. شاید نخستین تصویری که از یک فرد وسواسی پیش چشم‌مان شکل می‌گیرد، فردی است که نسبت به تمیزبودن حساسیت افراطی دارد. اما وسواس انواع مختلفی دارد: وسواس فکری، افکار مزاحمی است که به‌صورت مداوم به ذهن فرد می‌آید و فرد توانایی خلاص‌شدن از آنها را ندارد. در وسواس فکری، افکاری تکراری مدام به ذهن فرد می‌رسد و تکرار می‌شود؛ مثلا ممکن است بعضی افراد وسواس شمارش مستمر اعداد را داشته باشند یا حرف‌هایی را تکرار کنند. آنها خودشان می‌دانند که این افکار هیچ معنایی ندارد اما توانایی ندارند که جلوی آن را بگیرند. وسواس عملی، وسواس انجام یک عمل تکراری است؛ مثل اینکه فرد چندین بار دست‌های خود را می‌شوید. در وسواس عملی کارهایی مانند چک‌کردن در خانه، شست‌وشوی مجدد و بازرسی‌کردن مدام وجود دارد. اگر کنترل یک موضوع از حد معمول تجاوز نکند، مثلا اگر یک‌بار در خانه را بررسی کنیم طبیعی است اما وقتی این کنترل چندین بار انجام شود و باز راضی نشویم، یعنی حالت وسواسی باعث می‌شود که زندگی ما مختل شود. این دسته از وسواسی‌ها درصورتی که رفتاری را تکرار نکنند، دچار اضطراب و استرس می‌شوند. سومین نوع وسواس هم وسواس فکری- عملی است؛ یعنی افرادی که هر دو نوع را با هم تجربه می‌کنند و بد نیست بدانید حدود 80درصد از وسواسی‌ها از این نوع هستند. شک، دودلی، تردید، بلاتصمیمی و تکرار زیاد یک رفتار، ازجمله نشانه‌های وسواس است.

وسواس درمان می‌شود
آیا وسواس درمان دارویی یا بالینی دارد؟ خوشبختانه پاسخ این سؤال مثبت است. در قدم اول باید فکر و رفتار بیمار عوض شود اما اگر وسواس شدت زیادی داشته باشد، باید همزمان از دارو و روش‌های روان‌درمانی استفاده کرد. در ابتدا باید مانع رفتارهای وسواسی فرد مبتلا باشیم، تلاش کنیم به آنها اجازه ندهیم که کارهای وسواسی‌ را انجام دهند. مثلا اگر کاری را تکرار می‌کند، باید مانع او شویم و سعی کنیم بلافاصله او را به‌کار دیگری مشغول کنیم تا حواسش پرت شود. این کار به ترک رفتار وسواسی کمک می‌کند و آن حالت وسواسی را از این افراد می‌‌گیرد. در شرایط حاد باید از روانشناسان بالینی بهره گرفت و در مواردی که این رفتارها بسیار شدید است، از دارو نیز می‌توان استفاده کرد. فرد مبتلا به وسواس نه‌چندان پیچیده، به حدود 6 الی 12‌ماه زمان برای بهبودی کامل نیاز دارد. اگر نشانه‌ها شدیدتر و سرعت پیشرفت فرد در درمان کمتر باشد، ممکن است فرایند بیشتر هم طول بکشد. ضمن اینکه برخی از افراد نیاز دارند بعد از تمام‌کردن دوره درمان وسواس، روی جنبه‌های دیگر زندگی خود کار کنند. نکته مهم این است که باید درمان کامل شود. چیزی به نام درمان ناقص وجود ندارد. افرادی که فکر می‌کنند تنها با درمان نشانه‌های وسواس، مشکل حل شده، به‌زودی به خانه اول بر می‌گردند.

چرا وسواسی می‌شویم؟
گاهی وسواس‌ها ریشه ژنتیک و فیزیولوژیکی دارند. این نوع از وسواس‌ها شبیه دیابت و آسم هستند؛ یعنی می‌توان آنها را کنترل و علائم آن را کم کرد اما نمی‌توان آنها را درمان کرد. پس درصورتی که علت وسواس شما ژنتیک باشد، باید راه‌هایی را برای کنترل وسواس انتخاب کنید. اما وسواس‌های دیگری هم هستند که بر اثر تجربیات و اتفاقات گذشته در شما ایجاد شده است. تجربیات گذشته ما در بخشی از مغز ذخیره می‌شود و در رفتار، افکار و احساسات ما تأثیر زیادی دارند. ما نسبت به این بخش مغز، هشیاری نداریم و به همین دلیل به آن ناخودآگاه می‌گوییم. کودکانی که والدین وسواسی دارند، از آنها چنین رفتارهایی را یاد می‌گیرند و خوشبختانه اگر پدر و مادر از رفتارهای وسواسی خود دست بردارند، کودک هم رفتار وسواسی را کنار خواهد گذاشت. والدین سختگیر که قوانین و مقررات افراطی را برای فرزندانشان درنظر می‌گیرند، عاملی هستند تا فرزندانشان برای رهایی از فشار، رفتارهای وسواسی از خود نشان دهند. با کنارگذاشتن این قوانین سخت، وسواس هم کم می‌شود. بیشتر والدین وسواسی، فرزندان نگران و وسواسی هم دارند، بنابراین توصیه می‌شود که ابتدا والدین به یک مشاور مراجعه کنند تا به‌دنبال اصلاح رفتار آنها، فرزند هم با مشاهده رفتار والدین، اصلاح شود.

وقتی همه‌چیز کثیف است!
مبتلایان به وسواس شست‌وشو معتقدند که همه‌چیز کثیف است و با شست‌وشو هم تمیز نمی‌شود! آنها احساسی آزاردهنده دارند که به آنها می‌گوید آلودگی‌ها با وجود بارها شست‌وشو هنوز از بین نرفته‌اند. این وسواس یکی از شایع‌ترین انواع اختلال وسواس فکری‌- ‌عملی است که البته جزو درمان‌پذیرترین وسواس‌ها هم به‌شمار می‌رود. بسیاری از مبتلایان به این بیماری تصور می‌کنند هرگونه تماس اتفاقی یا قرارگیری در معرض آلودگی‌ها، باعث آسیب جدی می‌شود. فرد وسواسی که به‌دلیل این تفکر مدام نگران تمیزی و حفظ خود از آلودگی‌هاست، به شست‌وشوی افراطی رو می‌آورد اما باز هم به‌سختی احساس تمیزی می‌کند و به این ترتیب چرخه ناتمامی شکل می‌گیرد. افرادی که به‌علت ترس از آسیب‌زدن به دیگران به شست‌وشوی افراطی دست می‌زنند، به‌خیال خودشان همیشه ناقل بیماری هستند و آلودگی‌هایشان را به هرجا که می‌روند انتقال می‌دهند؛ یعنی بیمار از این می‌ترسد که باعث مریضی دیگران شود. ترس این قبیل بیماران به احساس مسئولیت بی‌دلیل در قبال سلامتی دیگران و ناتوانی تحمل احساس گناه ناشی از عواقب بد‌شستن برمی‌گردد.

آسیب وسواس به جسم و روح
وسواس شست‌وشو جز عوارض روانی، تأثیرات منفی هم بر جسم بیماران می‌گذارد. بروز مشکلات پوستی مانند اگزما و خشکی پوست، دردهای عضلانی و استخوانی ناشی از استفاده افراطی از آب و مشکلات تنفسی مواجهه مداوم با پاک‌کننده‌ها، بعضی از عوارض جسمی وسواس شست‌وشو هستند. جز این، وسواس شست‌وشو بر روابط خانوادگی و دوستانه مبتلایان هم تأثیر منفی می‌گذارد. تصور کنید اطرافیان فرد وسواسی تا چه زمانی می‌توانند پا به پای او مشغول تمیزکاری باشند یا به باید‌ها و نبایدهای او اهمیت دهند؟ کم‌کم بقیه از فرد مبتلا فاصله می‌گیرند و این شاید باعث شود فرد وسواسی خیالش از تمیز نگه‌داشتن خانه‌اش راحت شود اما او را دچار تنهایی و انزوا خواهد کرد. اگر به وسواس شست‌وشو مبتلا هستید و هنوز هیچ اقدامی برای درمان انجام نداده‌اید، بدانید که این بیماری در بسیاری از موارد قابل درمان است. روش‌های روان‌درمانی مختلفی برای حل این مشکلات وجود دارد که یک مشاور می‌تواند در اجرای آنها به شما کمک کند. پس وقتی امید بهبودی هست، دست روی دست نگذارید تا تمیزکاری و شست‌وشوی افراطی همه‌ توان جسمی‌ شما را تحلیل ببرد.