نخستین سفیر آمریکا در جعفرآباد!

حسن حسن‌زاده
 

در شمال میدان تجریش و در بالادست این محله قدیمی شمیران، روزگاری‌آبادی کوچکی بود با باغ‌های انبوه و زمین‌های کشاورزی فراوان. «جعفرآباد» روستای کوچکی که در دوران قاجار پا گرفت وآباد شد اما عمر طولانی نداشت.
اگرچه این‌آبادی کوچک در اواخر دوره قاجار با ورود رجال سیاسی به آن محدوده به شهرت بیشتری رسید ولی بخش‌های زیادی از اراضی آن در طرح ساخت کاخ سعدآباد قرار گرفت و حالا دیگر جز نامی از آن باقی نمانده است. تاریخچه این‌آبادی کوچک در بیخ گوش تجریش را در گفت‌وگو با «داریوش شهبازی» تهران‌شناس بررسی کرده‌ایم.  
چنارهای تنومند حاشیه خیابان طاهری و معابر اطراف آنکه رهگذران و گردشگران را به کاخ سعدآباد راهنمایی می‌کنند، آخرین بازمانده‌های‌آبادی کوچک جعفرآباد هستند. روستایی که اگرچه در مقایسه با دیگر روستاهای شمیران قدمت زیادی نداشت اما پر بود از درختان انبوه و کشتزارهایی که نماد این‌آبادی قجری بودند. شهبازی از قدمت جعفرآباد می‌گوید: «این‌آبادی در فهرست روستاهای قدیمی و تاریخی شمیران جایی ندارد.

به‌طور کلی در گستره تهران و شمیران، قدمت بیشتر روستاهایی که پسوندآباد دارند به دوره قاجار برمی‌گردد. روستای جعفرآباد هم به‌عنوان یک‌آبادی کوچک که وابستگی بسیاری به‌آبادی تجریش داشت در دوره قاجار پا گرفت و به تدریج اواخر همین دوره نامش بر سر زبان‌ها افتاد. همچنین از نشانه‌های‌آبادی‌های قدیمی شمیران وجود بازار یا بازارچه، مسجد یا حتی بقعه‌ امامزادگان، پاتوق‌ها و اماکن گردهمایی روستاییان است؛ عناصری که‌آبادی کوچک جعفرآباد از آنها بی‌بهره‌بود.»

با وجود این، زمین‌های کشاورزی و باغ‌های انبوهی در جعفرآباد وجود داشت که محل کشت و زرع کشاورزان، باغداران و ساکنان این‌آبادی کوچک بود. باغ‌ها و زمین‌های کشت و زرعی که اکنون به جز چنارهای به جا مانده در حاشیه خیابان‌های بالادست تجریش و درختان کاخ سعدآباد، دیگر نشانی از آنها باقی نمانده است.  

• وقتی جعفرآباد به کاخ سعدآباد پیوست

در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ با توسعه شهر و شروع ساخت‌وسازها به تدریج بسیاری ازآبادی‌های شمیران سر و شکل شهری پیدا کردند و اکنون همه آن‌آبادی‌ها به نام یکی از محله‌های شمال شهر شناخته می‌شوند. این میان نامی ازآبادی کوچک جعفرآباد در شمال تجریش وجود ندارد.

زمین‌های روستایی که از جنوب به میدان تجریش و از غرب به رودخانه جعفرآباد محدود می‌شد و روزگاری با باغ‌های انبوه و زمین‌های کشاورزی‌اش نامی برای خود دست و پا کرده‌ بود در دل کاخ سعدآبادآباد قرار گرفت و بخشی از این کاخ اعیانی شد. شهبازی می‌گوید: «پس از تشکیل حکومت پهلوی و ساخته شدن کاخ سعدآباد در دوره رضا شاه، بخش اعظم زمین‌های روستای جعفرآباد در محدوده طرح کاخ سعدآباد قرار گرفت.

اکنون ۲ دروازه قدیمی شرق کاخ سعدآباد هنوز به نام جعفرآباد معروف است و تنها یادگار آن‌آبادی کوچک در اطراف کاخ سعدآباد محسوب می‌شود.» چنارهای تنومند و درختان انبوه کاخ سعدآباد هم نشانه‌های دیگری ازآبادی جعفرآباد هستند. شهبازی می‌گوید: «رضاخان پیش از اینکه به سلطنت برسد، ۲ سال بعد از کودتای ۱۲۹۹ به فکر خریدن باغی در مناطق ییلاقی اطراف تهران افتاد و مشاورانش مناطق مختلفی مثل کرج، رودهن و شمیران را به او پیشنهاد کردند.

او سال ۱۳۰۱ به پیشنهاد شخصی به نام حاج محمود کشتکار که از مالکان بزرگ اراضی محمودیه و متولی تکیه بالای بازار تجریش بود باغی را در حوالی تجریش خرید. نخستین باغ تجریش که رضاخان مالک آن شد باغ علی خان والی بود و میرزا جعفرخان معمار، معمارباشی مشهور تهران هم بنای داخل باغ را برای او مرمت کرد و توسعه داد. اگرچه این باغ به نخستین اقامتگاه تابستانه رضاخان تبدیل شد اما اطرافیانش باغ‌ها و اراضی اطراف آن را برای او خریداری کردند تا به تدریج محدوده کاخ سعدآباد تعیین شود. در میان این باغ‌ها اراضی مثل مغ‌محله، شاه‌محله و البته بخش‌ زیادی از زمین‌های‌آبادی جعفرآباد هم وجود داشت که همگی در محدوده کاخ سعدآباد قرار گرفتند.»