مرگ زودرس خاک ایران

 زهرا رفیعی- خبرنگار

هر نقطه از خاک که در آن جانوران خاک‌زی‌ نظیر  کرم خاکی و مورچه مشاهده نشد به معنای از بین رفتن تنوع‌زیستی خاک و غیر قابل کشت بودن آن است. یک‌چهارم تنوع زیستی جهان، درون خاک قرار دارد و شعار امسال روز جهانی خاک، «خاک را زنده نگه دارید، از تنوع زیستی خاک محافظت کنید» است.
محمد درویش، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور معتقد است، بیشترین کم‌توجهی در طبیعت نسبت به خاک شده است. او به همشهری می‌گوید: بررسی‌ دانشمندان در یکی از بیابان‌های لیبی که از گرم‌ترین نقاط جهان است، نشان می‌دهد که در هر سانتی‌مترمکعب خاک، بیش از 20هزار باکتری مفید وجود دارد. خاک موجودی زنده و سرشار از مواد و موجودات ارزشمند است که برای تولید غذا بسیار اهمیت دارد و ضامن تنوع زیستی موجود در کره زمین است. سالانه بیش از 24میلیارد تن خاک از دسترس خارج می‌شود و این درحالی است که متوسط تولید خاک 400سال است. ایران یک‌درصد مساحت خشکی‌های جهان را دارد، ولی میزان فرسایش خاک کشور 2میلیارد تن در سال و یک ‌دوازدهم سهم جهانی فرسایش خاک است.
او می‌گوید: اگر قرار باشد فقط ارزش کانی‌های فلزی خاک را بسنجیم، ایران سالانه حدود 56میلیارد دلار فقط در فرایند فرسایش از دست می‌دهد و این در شرایطی است که زمان تولید خاک در ایران 800سال، یعنی دوبرابر متوسط جهانی است. محمد درویش می‌گوید: به‌دلیل ناهمواری‌های جوان کوه‌ها، فشار دام بر عرصه‌های مرتعی، توسعه کشاورزی زیراشکوب‌ها و کشت دیم در شیب‌های بالای 15درصد، توسعه بی‌رویه سد‌سازی‌ و تغییر کاربری، نرخ فرسایش خاک در ایران زیاد است. نیمی از فرسایش خاک در کشور نیز آبی و نیمی بادی است که ناشی از خشک شدن تالاب‌ها و خشک شدن اراضی دیم در 6‌ماه سال است.
این پژوهشگر، متناسب کردن تعداد دام با مرتع و صنعتی کردن فرایند دامپروری را یکی راه‌های حفاظت از خاک عنوان می‌کند و می‌گوید: در شیب‌های بالای 15درصد تحت هیچ شرایطی اجازه کشاورزی حتی به‌صورت دیم نباید داده شود. همچنین نباید تغییر کاربری به‌خصوص در اکوسیستم‌های مرتعی و جنگلی داده شود. همچنین باید در خطوط انتقال نفت و آب و گاز ملاحظات زیست‌محیطی اعمال شود.
تنوع زیستی درون خاک در همه جای دنیا در حال از بین رفتن است. نیمی از خاک سطح کره زمین در 150سال گذشته از بین رفته است. حبیب خداوردیلو، رئیس گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به تنوع زیستی بالای خاک می‌گوید: اکولوژیست‌ها به بخشی از گونه‌های زیستی درون خاک، مهندسان خاک می‌گویند. انواع کرم خاکی، مورچه و... معماری تقلیدناپذیری ایجاد می‌کنند که خاک بتواند به وظایف متنوع زیست‌محیطی، تولید غذا، اکولوژیکی، جذب و نفوذ آب و... خود برسد.
حبیب خداوردیلو، میکروب‌های خاک را به پزشکان خاک تشبیه می‌کند و می‌گوید: میکروب‌های درون خاک، بسیاری از آلودگی‌های درون خاک را تجزیه کرده و به مواد بی‌خطرتر تبدیل می‌کنند و در اکثر مواقع از جذب مواد غیرضروری جلوگیری کرده و به جذب مواد موردنیاز گیاه که در چرخه حیات مؤثر است، کمک می‌کنند. مدیریت نادرست ما در استفاده بیش از اندازه از نهاده‌های کشاورزی (کود و سموم) و همچنین خاک‌ورزی سنتی که باید جای خود را به خاک‌ورزی و کشاورزی حفاظتی دهد، باعث شده مواد آلی خاک که غذای این موجودات است، از بین برود. همچنین این کار ساختمان خاک را از بین می‌برد و شرایط را برای ورود مواد سمی‌نامساعد می‌کند و با کاهش زادآوری موجودات خاک زی تنوع زیستی خاک کاهش می‌یابد.

حساس و انتقامجو
وقتی خرخاکی‌ها، کرم‌های خاکی، مورچه‌ها و... را درون زمین ندیدید آن را به‌عنوان یک خطر تلقی کنید. چون به گفته حبیب خداوردیلو متخصص خاک، وقتی زیستمندان خاک از بین بروند، گرد‌وخاک و سیل‌های گل‌آلود منجر به فرسایش خاک می‌شوند. باران به رواناب تبدیل می‌شود و مانند آنچه در شمال و جنوب غرب کشور شاهد بودیم، تخریب زیاد همراه دارد.
خاک‌ها حساسیت‌های متفاوتی دارند. در ایران که بیشتر مساحت آن خشک و نیمه‌خشک است، این حساسیت‌ها به‌مراتب بیشتر است. رئیس گروه علوم خاک دانشگاه ارومیه می‌گوید: مواد آلی در این مناطق کمتر است و نیاز به مدارا و مهربانی بیشتر دارد، ولی این نکته به‌معنای عدم‌مدارا با مناطق جنگلی نیست؛ چون در این مناطق، باران می‌تواند شدید‌تر بوده و خاک را تخریب کند. متأسفانه در همه جای کشور با خاک‌ورزی سنتی، آتش به جان خاک زده‌ایم. خاک‌ورزی یا همان شخم زدن سنتی، باعث ترکیب گسترده کربن درون خاک با اکسیژن سطح زمین و تبدیل آن به CO2 شده است. کربن درون خاک حیاتی است و سطح بالای آن نشان‌دهنده کیفیت آن است و باعث می‌شود که خاک مقاومت بیشتری داشته باشد و محصول بهتری در آن ایجاد شود، ولی همین ماده با خاک‌ورزی سنتی به ماده نابود‌کننده حیات تبدیل می‌شود.