راه از خانه به کوچه و از خانه به خیابان در بستر کرونا

محمدمنصور فلامکی
چهره ماندگار معماری و استاد دانشگاه

در سال‌هایی که چندان دور نیستند که بتوانند به سادگی به فراموشی سپرده شوند، یکی از خاطره‌های مطلوب شهری، چگونگی نگریستن ما ایرانیان کهن، چه اهل کاشان و چه اهل شیراز و چه  ‌زاده هر شهری دیگر به رابطه‌هایی بودند که خانه مسکونی با شبکه راهیابی یا مجموعه کوچه‌ها و بازارها و میدان‌ها و خیابان‌های کم‌شمار شهر داشت. هر خانه مسکونی روی به کوچه خود داشت و کوچه نیز در هویت مدنی‌اش به اعتبار خانه‌هایش متشخص می‌شد. در این سال‌ها که ‌گذار از دهه1330 را به دهه قبل شاخص می‌کردند برخی از خانه‌ها که به کوچه‌ها یا گذرهای اصلی متعلق بودند و نیز خانه‌هایی که به خیابان‌های نوساز دسترسی مستقیم داشتند برای خود «بالا خانه» می‌ساختند که معمولا به مدیران اداری مأمور خدمت در مرکز استان‌های کشور اجاره داده می‌شدند. در آن سال‌ها «بالا خانه» ساختن و در بالا خانه زیستن گونه‌ای تشخص به شمار می‌آمد که سخن از برتری اجتماعی داشت. در این زمینه بجاست به یاد آوریم که عابران کوچه‌ها و گذرها و خیابان‌ها فضای خاص ترددهای خود را به قید مهر و مهرورزی می‌زیستند. کوچه‌ها برای خانه‌ها و خانه‌ها برای کوچه شهرنشینان آن زمان که هریک «بچه» محل بخشی از شهرهای قدیمی نامیده می‌شده‌اند در روزهایی که ناخوش و بیمار بودند در کوچه خود ظاهر نمی‌شدند و دوست نمی‌داشتند که در حال بیماری به کوچه و بازار بیایند. کوچه‌ها و گذرها ناقلان بیماری‌های واگیر را برخلاف زندگی امروز ما پذیرا نمی‌شدند و بن بست‌ها و کوچه‌های دارای سکو و کنج‌های محدودی که طعم زندگی جمعی داشتند، پیوسته به دور از بیمار محلی زندگی می‌شدند. ولی در دهه چهارم و دهه‌های بعدی آن، شهرها و به‌ویژه پایتخت وضعی دگر یافتند. کوچه‌ها و گذر‌ها آرام آرام زیر پوشش آمد و شدهایی قرار گرفتند که «آپارتمان‌سازی» آن را رواج می‌داد. این رویداد شهری که معیار‌های جهانی می‌طلبید، آورنده و زاییده شبکه ارتباطی بود که پیاده‌روی در کوچه و گذر، زیستن را به شکلی دگر درآورد. عابران در کنار یکدیگر، بی‌قید و بند به شناخت یا هر فاصله‌ای که محیط شهر تازه ساز تعیین می‌کرد در کنار هم و روبه‌روی یکدیگر و به فواصلی که خود تعیین نمی‌کردند و اکنون هم نمی‌کنند، نظام آمد و شدی تهران و اصفهان و شیراز و اهواز و تبریز را به‌وجود آوردند که دیگر تراخم و کرونا را به اتفاق می‌زیند.