تاب‌آوری/ ما و سوگواری ما

سید طه یحیوی- روانپزشک

امروز جامعه ما سوگوار است. تا‌کنون هزاران نفر در اثر کووید- 19در ایران درگذشته‌اند. سوگواری یک وضعیت ضروری و طبیعی برای انسان است.
سوگواری به روان انسان کمک می‌کند تا با اوضاع جدید کنار بیاید و احساسات فروخورده را حل و فصل کند و از این رهیافت برای زندگی آماده شود. ولی در شرایط ما، سوگ‌هایی تجربه می‌شود که متفاوت و پیچیده است و در نتیجه ممکن است مدت‌ها باقی بماند. موارد زیر موجب پیچیده شدن سوگواری‌های امروز ماست:
هیجان همراه سوگِ غم است و هیجان همراه خطر تشویش و نگرانی. اغلب تشویش و نگرانی هیجان غم را می‌پوشاند و غم به خوبی و در زمان خود ابراز نمی‌شود.
سوگ در شرایط ابتلا به بیماری: چند نفر از اعضای خانواده ممکن است همزمان مبتلا شوند و یکی از آنها فوت کند. سوگواری درحالی‌که خود فرد مبتلا است، توان جسمی‌اش کاهش یافته و چون از سرنوشت خود مطلع نیست، موجب پیچیده شدن سوگ می‌شود.
سوگ‌های چندگانه: خانواده‌هایی هستند که در آن چندین نفر همزمان به کووید-19مبتلا شده‌اند و جانشان را از دست می‌دهند و بازماندگان باید سوگ چند نفر را همزمان تجربه کنند.
محدودیت در سوگواری دسته جمعی: حضور خویشان و نزدیکان برای تسکین درد سوگ بسیار کلیدی و مؤثر است. مراسم سنتی سوگواری اغلب جلوه آیینی به مرگ داده و ضمن طبیعی کردن مرگ و فقدان، انسان را از احساس سردرگمی می‌رهاند.
احساس گناه و خشم بابت درمان: متأسفانه بیمارستان‌ها بسیار شلوغ شده‌اند. کادر درمان بیمار و خسته است. خانواده‌ها معمولا با نوعی بی‌نظمی و شلوغی در بیمارستان‌ها مواجه می‌شوند. تهیه دارو مشکلات خودش را دارد. در این وانفسا اگر بیمار فوت شود بازماندگان از خود می‌پرسند: آیا کار درستی کردیم او را به این بیمارستان آوردیم؟ آیا تیم درمانی خوبی بودند؟ آیا درباره مریض ما کوتاهی شده است؟ اگر داروی دیگر را که کمیاب‌تر و گران‌تر است تهیه می‌کردیم نتیجه بهتر نمی‌شد؟ بازماندگان در این شرایط از خودشان و تیم درمان خشمگین هستند. احساس گناه می‌کنند بابت کارهایی که برای بیمارشان نتوانسته‌اند انجام دهند.
احساس گناه نجات یافتگان: سربازانی که در جنگ زنده می‌مانند و هم‌قطاران‌شان کشته می‌شوند اغلب خود را سرزنش می‌کنند؛ چون احساس می‌کنند که به نوعی نامردی کرده و هم‌قطاران‌شان را رها کرده‌اند. مشابه حالت را در بازماندگان خانواده‌هایی که یکی یا چند نفرشان در اثر کووید در گذشته‌اند شاهد هستیم.
احساس گناه بابت مراسم خاکسپاری: بسیاری از درگذشتگان افراد مردم‌دار و مبادی آدابی بوده‌ و در مراسم سوگواری دوستان و بستگان شرکت کرده‌اند. حال وقتی زمان خاکسپاری ایشان فرا می‌رسد، عده معدودی از دور بر خاکسپاری او ناظرند. یکی از مراجعانم عبارت «غریب دفن شد» را به‌کار می‌برد.
نفس آخر: در فرهنگ ما «نفس آخر» جای خاصی دارد. اینکه فرد نفس آخر را راحت کشید. اینکه در جمع بستگان ، دوستان و خانواده‌اش جان داد، اینکه با عزت و پاک از دنیا رفت. ولی در بیماری کووید نفس آخر اغلب راحت نبوده، در جمع آشنایان نیست و مهم‌ترین نکته آنکه جسد آلوده است.
ما مردم ایران امروز با سوگ‌هایی پیچیده و حل نشده مواجه‌ایم. شاید تنها راه گذشتن از این سوگ‌ها صحبت کردن درباره آنها باشد. صحبت کردن موجب فهم بهتر علت پیچیده بودن سوگ، دادن و گرفتن حمایت و همدلی و به کنترل در آوردن احساس‌های سرکش می‌شود. سوگ ما جمعی است، پس سوگواری ما نیز باید جمعی باشد. باید با کلمه به هم کمک کنیم تا از این برهه بگذریم و بتوانیم به زندگی بیندیشیم.