پیکان «احمد» و «محمود»

   علیرضا احمدی      

روزی که دو برادر مشهدی به دفتر رضا نیازمند، معاون وزیر اقتصاد و مؤسس «سازمان مدیریت صنعتی» و «گسترش و نوسازی صنایع ایران» رفتند و از او تقاضای «پروانه ساخت اتومبیل» کردند، شاید کمتر کسی تصور می‌کرد ایده جسورانه برادران خیامی تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های اتومبیل‌سازی خاورمیانه شود.
احمد و محمود که از کودکی عاشق ماشین بودند، کار خود را از ماشین‌شویی در مشهد آغاز کردند و در ادامه کارواش و تعمیرگاه پدر که یادگار دوران حضور بلشویک‌ها درایران بود، به محلی برای تمرین ماشین‌سازی آنان تبدیل شد که آنجا هر ماشینی را تعمیر می‌کردند. آنها آنقدر در کارشان حرفه‌ای بودند که بعد از مدتی تعمیرگاه را از پدر اجاره کردند و فصل جدیدی در زندگی‌شان آغاز شد. کسب و کار برادران خیامی که سکه می‌شود، به تهران می‌روند تا «پمپ زیرشویی اتومبیل» بخرند اما علاوه بر پمپ‌ها، نمایندگی شرکت «ثابت پاسال» در خراسان برای فروش اتومبیل‌های استودبیکر، لاستیک جنرال و لوازم سرویس اتومبیل را هم می‌گیرند و به مشهد بر‌می‌گردند. مقارن با کودتای 28مرداد1332، ورق زندگی برادران خیامی هم برمی‌گردد؛ احمد که در مشهد به‌عنوان هوادار جبهه ملی شناخته می‌شد و در جریان ملی شدن صنعت نفت «کلوپ مصدق» را به راه انداخته بود، به تهران فرار می‌کند و نمایندگی مرسدس بنز را از برادران سودآور که نماینده این شرکت آلمانی در ایران بودند و همچنین نمایندگی جیپ را برای مشهد می‌گیرد. رونق کسب وکار احمد، او را در تهران ماندگار می‌کند و زیرپله پاساژ صفا در کوچه ناظم‌الاطبا می‌شود سکوی پرتاب او در صنعت اتومبیل ایران.
دراین مقطع احمد در تهران و محمود از مشهد به پیش‌فروش شاسی‌های اتوبوس مرسدس بنز می‌پردازند و کارشان آنقدر گسترده می‌شود که احمد به مغازه بزرگی در خیابان اکباتان تهران نقل مکان می‌کند و نمایندگی لاستیک‌های کنتینانتال و دنا و بعضی قطعات دیگر را هم می‌گیرد. او اکنون دیگر به تحقق رؤیای دیرینه‌اش یعنی خودروسازی می‌اندیشید، به همین‌خاطر در گام نخست برای ساخت اتاق اتوبوس، قطعه زمینی بین جاده مخصوص و اتوبان کرج خرید، در تابستان 1341 «شرکت سهامی کارخانجات صنعتی ایران ناسیونال» را با سرمایه‌ای نزدیک به 100میلیون ریال ثبت کرد و تقاضای اجازه ساخت اتوبوس و مینی‌بوس را هم نوشت. درنهایت احمد اجازه ساخت اتوبوس‌هایی که شاسی‌هایش را مرسدس بنز می‌داد و به «ال‌پی» معروف بودند، از وزارت صنایع دریافت کرد و محمود را برای مدیریت کارخانه به تهران آورد تا تولید اتوبوس در ایران از اسفند1342 کلید بخورد.
تولید اتوبوس در ایران ادامه داشت تا اینکه در پاییز1344 نخستین ایده‌های ساخت اتومبیل سواری، در زمانه‌ای که دولت حمایت ویژه‌ای از بخش‌خصوصی می‌کرد و عالیخانی در قامت وزیراقتصاد طرح‌های توسعه صنعتی را با حمایت سرمایه‌گذاران خصوصی جدید پیش می‌برد، شکل‌گرفت؛ شاه که به شیراز آمده بود تا از نمایشگاه کارخانه‌های صنعتی این شهر دیدن کند، وقتی به غرفه ایران ناسیونال رسید، از اینکه «نمی‌توانیم اتومبیل سواری تولید کنیم» اظهار تأسف کرد، اما احمد همانجا قول داد دوساله تولید «اتومبیل‌ سواری مناسب اقتصاد و راه‌های ایران با دست‌کم 35 تا 40درصد قطعات ساخت داخل» را آغاز کند. او برای تامین قطعات پس از رایزنی‌های بسیار در اروپا، در انگلستان با «روتس» رئیس کارخانجات هیلمن، که درآن مقطع اوضاع مساعدی هم نداشت، دیدار می‌کند و با او به توافق می‌رسد. هیلمن که درحال ساخت اتومبیلی به نام «Arow» بود، اتاق «پیکان» را به سلیقه احمد و با اقتباس وی از بنز250طراحی کرد و خط تولید آن در 
23 اردیبهشت1346 با حضور شاه و فرح افتتاح شد و فعالیت خود را با تولید روزانه 10دستگاه اتومبیل سواری و 7دستگاه اتوبوس و کامیون آغاز کرد.
با توسعه فعالیت‌های ایران‌ناسیونال مدل‌های مختلف کار، لوکس، جوانان، استیشن و وانت و اتوبوس در مدل‌های اتوبوس 302شهری، بیابانی و سوپرلوکس و مینی‌بوس و آمبولانس تولید شد که در سال1356 به حدود 98هزار دستگاه پیکان رسید و فعالیت‌ برادران خیامی تا جایی گسترش یافت که کارخانه‌هایی در مشهد و زنجان راه‌اندازی کردند. نیازمند که معاون عالیخانی در وزارت اقتصاد بود، خاطرات خود از روز افتتاح کارخانه ایران ناسیونال را اینگونه روایت می‌کند؛«خیامی 3عدد از اتومبیل‌ها را گذاشته بود در سطحی بالاتر از زمین. اتومبیل‌ها با نورافکن می‌چرخیدند و زیبایی اتومبیل ساخت ایران را نشان می‌دادند. یاد آن آلمانی افتادم که می‌گفت ایران نمی‌تواند تا 15سال دیگر حتی این ستاره اتومبیل بنز را هم بسازد». 7سال بعد ایران ناسیونال با انتشار گزارشی شگفتی همه را برانگیخت؛ آنها در سال53 اعلام کردند سرمایه شرکت به 579میلیون و 125هزار دلار رسیده‌؛ موضوعی که شاید کمتر کسی فکرش را می‌کرد محصول یک شرکت شکست‌خورده انگلیسی، اینگونه بتواند جایش را درمیان ایرانی‌ها باز کند. این موضوع نشان می‌داد جدایی احمد و محمود در اواخر سال51هم نتوانسته تأثیر منفی بر فعالیت شرکت بگذارد و محمود که حالا دیگر مالک مطلق ایران ناسیونال بود، توانست کار شرکت را توسعه دهد تا جایی که حتی به صادرات پیکان به کشورهای همسایه و اروپای شرقی هم رسید. دراین میان یکی از خاطراتی که از نخستین سال‌های تولید پیکان در ذهن ایرانیان همچنان به یادگار مانده، ترانه معروف «تولدت مبارک» است؛ ترانه‌ای که به ابتکار محمود برای جشن رونمایی از «پیکان 49» توسط انوشیروان روحانی و با شعری از پرویز خطیبی و نوذر پرنگ اجرا شد.