قاتل تاریخ تهران یا معمار پایتخت مدرن؟

در تمام10 سالی که در ساختمان بلدیه اتاق رئیس را به‌عنوان ششمین شهردار تهران در اختیار داشت با همین عنوان، نامه‌ها و اعلان‌هایش را امضا می‌کرد؛ «کفیل بلدیه سرتیپ بوذرجمهر». هرچند تاریخ نشان داده است او نخستین شهردار پایتخت در معنای رسمی آن بود که تا پیش از اینکه محمدباقر قالیباف رکورد شهرداری‌اش را بشکند طولانی‌ترین دوران شهرداری را در تهران داشت؛ اما او همان شهرداری بود که با اجرای فرمان‌های پهلوی اول در کنار تغییر شکل تهران از شهری با ساختار قدیمی به شهری مدرن، قاتل حافظه تاریخی پایتخت لقب گرفت. نخستین دستور کریم‌آقا تکمیل یادمان کودتای اسفند 1299 در ابتدای میدان مشق و درست در نقطه مقابل عمارت قزاقخانه به‌عنوان محل شروع کودتا بود. به دستور سردار سپه سردر میدان مشق تخریب شد و در زاویه 70 درجه آن سوتر از آن، بنای دروازه جدیدی را گذاشتند که در سال 1303 کار ساخت‌وساز آن تکمیل شد؛ دروازه‌ای که به‌عنوان نخستین نماد شناخت تهران هنوز در ابتدای میدان مشق قرار دارد. قدم بعدی بازسازی بدنه بلدیه به‌عنوان یک نهاد قدرتمند شهری بود؛ نهادی که قدرت زیادی برای تغییرات ساختاری در شهر داشته باشد. در تهران رسم بود هربنایی که رضاشاه از آن خوش‌اش بیاید را بدون هیچ مقاومتی تسلیمش کنند. به فرمان شاه، مسعودیه را وزارت فرهنگ و معارف برداشت و امیریه را تبدیل به دانشگاه افسری کردند. این اتفاق باعث شد تا بسیاری از رجال بدون گفت‌وگو، باغ‌هایشان را پیشکش کنند.  مأموران شهرداری به حکم سردار سپه و بعد شاه، برای توسعه خیابان و ساخت بنیادهای جدید در شهرها دست به‌کار می‌شدند و همه‌‌چیز را سر راهشان خراب می‌کردند؛ خواه خانه اعیان باشد یا خانه پیرزنی تنها و بیوه یا باغ سفارتی فرنگی. خاطرات می‌گوید کریم‌آقا در شهر راه می‌رفت و اگر ساختمانی به‌نظرش زشت می‌آمد، دستور می‌داد آن را تخریب کنند. در سال 1306 رضاشاه دستور پرکردن خندق‌های اطراف شهر را صادر کرد؛ فرمانی که باعث شد تا در شمال تهران یک شهر جدید با ساختمان‌های بلند و مدرن و خیابان‌های عریض و مشجر و میدان‌های بزرگ احداث شود. قسمت جدید شهر در حول محور شرقی غربی شاهرضا(انقلاب اسلامی فعلی) و محور شمالی جنوبی فردوسی و پهلوی(ولیعصر(عج)) شکل گرفت. او که پیش از به سلطنت‌رسیدن عمارت سالاریه سالارلشکر، پسر فرمانفرما را برای اقامت گرفته بود، بعد از تاجگذاری به جای صاحبقرانیه خانواده‌اش را به سعدآباد برد. او برای کوتاه‌کردن راه میان کاخ در حال ساخت مرمر در تقاطع خیابان فرمانفرما با خیابان سپه تا سعدآباد دستور داد تا کریم‌آقا جاده‌ای آماده کند؛ جاده‌ای که حالا طولانی‌ترین خیابان تهران و خاورمیانه به طول 18 کیلومتر است. تخریب 12 دروازه دورتا دور تهران برنامه دیگر شاه و شهردار بود. گفته می‌شود که کریم‌آقا خودش شخصا بر تخریب دروازه‌های تهران نظارت داشت. او همچنین به فرمان شاه، شمال محل سنگلج را خرید و ساختمان‌هایش را به بهانه ساخت بازار دوم تهران تخریب کرد؛ بازاری که ساخته نشد و سال‌ها طول کشید تا این خرابه‌ها تبدیل به نخستین پارک بزرگ عمومی تهران یعنی پارک شهر شود. به دستور رضاشاه، خوابگاه و عمارت‌های اندرونی و نارنجستان کاخ گلستان تخریب شد. سلطنت‌آباد، عشرت‌آباد و فرح‌آباد تبدیل به پادگان‌های نظامی شدند و کاخ نیاوران به حال خودش رها شد تا تلخ‌ترین سرنوشت برای قصرهای قاجار در پایتخت رقم بخورد که بخش زیادی از آن تخریب و یا تبدیل به پادگان یا نخستین زندان مدرن ایران شدند. البته در کنار اینها، کارهای مثبت زیادی هم در زمان بوذرجمهری در تهران رخ داد. به حکم کفیل شهرداری، عوارض جدید وضع شد و مالیات خودروها و کالسکه‌ها و سایر عوارض شهری را لغو کردند. همچنین بوذرجمهری اداره خیریه و مریض‌خانه بلدیه و دارالمجانین و آتش‌نشانی را تأسیس کرد. در زمان او سنگفرش تهران کامل شد. قانون جدید بلدیه که نخستین قانون بلدیه را نسخ می‌کرد در این دوران نوشته شد. همچنین در این دوره بود که فرهنگستان، کلمه شهردار و شهرداری را به جای بلدیه‌چی و بلدیه جایگزین کرد. ساماندهی دروازه گورستان‌های قدیمی یکی دیگر از کارهایی بود که در دوران شهرداری کریم‌آقا بوذرجمهری اتفاق افتاد. گورستان متروک بازار به باغ فردوس تبدیل و گورستان حسن‌آباد تبدیل به اطفاییه یا آتش‌نشانی تهران شد. هنوز هم ایستگاه شماره یک آتش‌نشانی در همین منطقه قرار دارد. در زمان کریم‌آقا بوذرجمهری خیابانی به‌عنوان جاده شاهی سنگفرش و چنارهای معروفش در آن کاشته شد که امروز ولیعصر(عج) نام دارد. او تنها شهردار تهران است که خیابانی به نامش شد؛ خیابانی که نخستین شهرداری تهران در آن تأسیس شد، یعنی جبه‌خانه را به اسم او بوذرجمهری (15 خرداد فعلی) گذاشتند.