پیشکش زیردستان و بخشش ملوکان

شبنم سید مجیدی_روزنامه نگار

می‌گویند رشوه یکی از قدیمی‌ترین جرائم تاریخ بشر است. در هر زمانی که دولتی و حکومتی شکل گرفته، رشوه و فساد نیز در آن وجود داشته است، اما رشوه‌خواری، به‌خصوص در دوران معاصر، یعنی از زمان قاجار به بعد تبدیل به موضوع مهمی در روابط دولتمردان و صاحب‌منصبان شده است و گاهی تا آنجا پیش رفته که به قراردادهای ننگینی منجر شده است. گاهی امنیت داخلی را به خطر انداخته و گاهی باعث شده همه امور ایران به قدرت‌های دیگر سپرده شود، گاهی نیز به غوغایی بزرگ منجر شده که صدای آن حتی در جهان پیچیده است.

پیشکش یا حق العمل کاری
دکتر ناصر تکمیل‌همایون، جامعه‌شناس و تاریخ‌نگار ایرانی است. با او درباره تاریخ رشوه در ایران صحبت کردیم. به گفته این پژوهشگر، مسئله رشوه و رشوه‌گیری و رشوه دادن و رشوه‌خواستن، از قدیم‌ترین ایام در تاریخ ما و تاریخ‌های بیگانگان دیده می‌شود. دکتر تکمیل‌همایون می‌گوید :«حتی در فقه اسلامی و تحت عنوان راشی و مرتشی، مباحث مهمی در این‌باره مطرح شده است و این نشان می‌دهد که در جوامع اسلامی هم رشوه‌گیری و رشوه‌خواری مرسوم بوده است».
این جامعه‌شناس تاریخی با اشاره به اینکه رشوه در هر جا، نام خاصی پیدا می‌کرد، ادامه می‌دهد: «مثلا در سرزمین‌های عثمانی تحت عنوان «پیشکش» که لغت فارسی است، رشوه دادن مرسوم بوده است و در جوامع ایرانی با عنوان «انعامات» از آن یاد می‌شده و این پدیده صورت‌های گوناگون داشته است. گاهی رشوه را برای اخذ مقامات و مناصب به فردی می‌دادند که در قالب دریافت املاک، اسب، گوسفند (و در زمان ما خودرو) انجام می‌شده. گاه نادیده انگاشتن خطاها نوعی رشوه‌دادن به خطاکاران بوده است و گاه اتفاق افتاده که با موافقت برای ازدواج‌ها و شوهر‌دادن دخترها، خانواده‌ای به خانواده دیگر، نوعی رشوه داده است». 
دکتر تکمیل‌همایون درباره اشکال دیگر رشوه ادامه می‌دهد: «گاهی رشوه «حق حساب» نام می‌گرفت و گاهی تحت‌عنوان «حق‌العمل» کاری از آن یاد می‌شد. شاهان همواره برای دادن تیول به حکام شهرستان‌ها و والیان، رشوه‌های هنگفتی دریافت می‌کردند».

رشوه‌خواری؛ از قاجار تا امروز
او می‌گوید: «عجیب است که این عمل زشت بر خارجیان هم اثر می‌گذاشت. بسیاری از سفیران و کارگزاران خارجی برای انجام کاری در مملکت ما رشوه می‌دادند. قرارداد ننگین 1919 در زمان وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر وقت ایران، اتفاق افتاد که طی آن، وثوق‌الدوله، وزیر خارجه او و کارگزار حکومتی‌اش از رشوه‌های کلانی برخوردار شدند تا این قرارداد میان ایران و بریتانیا بسته شود و مملکت را به نیستی و نابودی بکشاند».
این پژوهشگر برجسته تاریخ و فرهنگ ایران ادامه می‌دهد:‌ «موارد دیگری نیز در دوران دیگر زمامداران دیده‌ایم؛ مثلا در دوران فتحعلی‌شاه قاجار، به‌علت قحطی نان و کمبود گندم، یکی از اعضای سفارتخانه انگلیس به میرزا شفیع صدراعظم می‌گوید شما که گندم ندارید چرا از سیب‌زمینی استفاده نمی‌کنید؟ بعد به میرزا‌شفیع یاد می‌دهد که سیب‌زمینی چیست و می‌گوید به اعلی‌حضرت بگویید اجازه دهند ما سیب‌زمینی وارد کنیم. میرزا‌شفیع به جای اینکه به مردم و گرسنگی آنها، نحوه واردکردن سیب‌زمینی و چند و چون آن فکر کند، به عضو سفارتخانه انگلیس می‌گوید اگر به شاه بگویم، به من چقدر پول می‌دهی؟».
دکتر تکمیل‌همایون به ادامه جریان رشوه‌خواری در دوره پهلوی اشاره می‌کند: «در این دوران نیز رشوه‌خواری گاهی مرئی و گاهی نامرئی و بیشتر در زمینه املاک اتفاق افتاده است، به‌طوری که ما در اطراف تهران هیچ زمینی نمی‌شناسیم که در آن زمان از سوی دولت به‌صورت رشوه به‌دست مالکان بزرگ نرسیده باشد. در دوره محمدرضا‌شاه، بسیاری از قدرتمندان در خرید اسلحه از آمریکا یا جاهای دیگر رشوه‌خواری می‌کردند؛ مثلا از پول ملت، هواپیماهای متعدد می‌خریدند و در قیمت‌ها تقلب می‌کردند و فزون بر آن، رشوه هم دریافت می‌کردند». استاد پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، رشوه‌خواری را یک بیماری اجتماعی ضد‌انسانی و سخیف می‌داند که در دوران حاضر نیز متاسفانه رواج یافته است: «وقتی برای انجام یک کار کوچک به اداره‌ای رجوع می‌کنید باید حتی به کارمندان رده پایین هم حق حساب بدهید تا حرفتان را گوش دهند. حالا اگر به درخواست شما عمل کردند، یک پول می‌گیرند و اگر عمل نکردند هم یک پول دیگر می‌گیرند».

دیناری بده پنهان و خود را وارهان
به گفته او «ریشه‌های تاریخی رشوه‌خواری، نخست به بی‌اعتقادی و بی‌ایمانی و نبودن فضیلت اخلاقی در بخش‌های مختلف جامعه برمی‌گردد که به فضایل و خصایص زندگی شرافتمندانه اعتقادی نداشته‌اند. دوم اینکه نیاز به پول، بخش دیگری از گرایش به سمت رشوه‌خواری بوده است. افراد مقروض بوده‌اند یا می‌خواسته‌اند تحولی در زندگی خود ایجاد کنند و مجبور بوده‌اند از این راه به خواسته خود برسند. بعضی‌ها اصلا این کار را گناه نمی‌دانسته‌اند و به آن به چشم نوعی از معامله و خرید و فروش نگاه می‌کرده‌اند که در ازای انجام کاری، مالی را دریافت می‌کرد‌ه‌اند و برای همین واژه حق‌العمل را در مورد رشوه به‌کار می‌برده‌‌اند». دکتر تکمیل‌همایون درباره مجازات رشوه در دوره‌های تاریخی مختلف بیان می‌کند: «گاهی با این موضوع برخورد می‌شده و محتسبان اگر ایمان داشتند به این مسائل توجه می‌کردند و تا آنجا که قدرت داشتند از وقوع آن جلوگیری می‌کردند. اما گاهی هم خود محتسب جزو رشوه‌گیرها بوده است. خانم بسیار عزیز و محترم شعر فارسی، پروین اعتصامی بهتر به این موضوع اشاره می‌کند. حتما با این شعر آشنایید که می‌گوید «محتسب، مستی به ره دید و گریبانش گرفت/ مست گفت ‌ای دوست، این پیراهن است، افسار نیست» در ادامه شعر، میان مست و محتسب صحبت‌هایی شکل می‌گیرد و تا قولی از محتسب پیش می‌رود که «گفت: دیناری بده پنهان و خود را وارهان» و بعد پاسخ مست می‌آید که «گفت: کار شرع، کار درهم و دینار نیست». این نشان می‌دهد که مست، شرافتمند‌تر از محتسب بوده است. مثال آن در روزگار کنونی نیز برخی هستند که در کار مبارزه با فسادند، اما خودشان منشأ آن به‌شمار می‌آیند».