آینده‌ای آلوده‌تر در انتظار بشر

سمیرا مصطفی‌نژاد ـ روزنامه‌نگار

به اعتقاد بت گاردینر- نویسنده و خبرنگار حوزه محیط‌زیست، نشنال‌جئوگرافیک- این باور عمومی که همه‌گیری کووید-19تأثیری مثبت بر محیط‌زیست داشته است و اینکه در شرایطی که انسان‌ها مجبور به خانه‌نشینی شده‌اند، طبیعت مجالی برای بازسازی خود یافته است، به مذاق عده‌ای از افراد که در تلاشند وجهی مثبت برای یک تراژدی جهانی بیابند، خوش آمده است. اگرچه شاید واقعیت چندان با این امید‌ها همخوانی نداشته باشد. در اوایل همه‌گیری، تأثیرات مثبتی که از نظر بسیاری کاملا دلگرم‌کننده بودند، از پاک شدن هوا و آبی شدن آسمان گرفته تا شنیده شدن صدای آواز پرندگان، به لطف سکوت خودروها و هواپیماها، همگی به‌نظر تأثیراتی موقتی می‌آمدند که با کاهش محدودیت‌های رفت‌وآمد، تمام آنها محو شدند.


اکنون تعدادی از کارشناسان نگران آینده‌ای پرترافیک‌تر و آلوده‌تر هستند که در آن روند گرم شدن زمین سریع‌تر اتفاق می‌افتد. هنوز برای اطمینان از به اجرا درآمدن چنین سناریوی غم‌انگیزی بسیار زود است، اما نشانه‌هایی نگران‌کننده‌ای از گوشه و کنار جهان درحال ظهور  است. در اوایل‌ماه آوریل با تعطیل شدن گسترده کسب و کارها، میزان انتشار کربن در جهان به نسبت زمان مشابه در سال 2019حدود 17درصد کاهش پیدا کرده بود. اما از 11ژوئن به بعد، داده‌های جدید نشان دادند میزان انتشار کربنی تنها 5درصد کمتر از زمان مشابه در سال گذشته است، آن‌هم در شرایطی که جهان هنوز به روال عادی خود بازنگشته است. کورین لوکوئر، استاد تغییرات اقلیمی دانشگاه «ایست‌آنگلیا» در انگلستان معتقد است انسان هنوز همان خودروها، همان جاده‌ها، همان صنایع و همان خانه‌ها را دارد، پس به محض برداشته شدن محدودیت‌ها، به همان جایی که بود بازخواهد گشت. به گفته او حتی این خطر بسیار بزرگ وجود دارد که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای به حدی بیشتر از زمان پیش از همه‌گیری برسد، به‌ویژه که انسان پیش‌تر نیز چنین تجربه‌ای را داشته است: طی بحران اقتصادی سال‌های 2008-2007 از میزان آلودگی هوا کاسته شد اما با رونق اقتصادی افزایشی دوچندان یافت.

نشانه‌های کثیف بهبود در چین
به‌عنوان نخستین کشوری که با شیوع ویروس کرونا قرنطینه عمومی را آغاز کرد و به‌عنوان کشوری که زودتر از دیگران محدودیت‌ها را برداشت، چین آینه بدون زنگاری است از آنچه قرار است برای دیگر کشورهای جهان رخ دهد. افزایش باورنکردنی کیفیت هوا که نتیجه تعطیلی کارخانه‌ها و حمل‌ونقل در ماه‌های فوریه و مارس بود، اکنون ناپدید شده است.
سطح آلودگی هوا با تلاش دوچندان کارخانه‌ها برای جبران زمان از دست رفته، در اوایل‌ماه می‌ به میزان پیش از کرونا رسید و حتی در بعضی نقاط و برای مدتی کوتاه از آن حد نیز فراتر رفت، اگرچه از آن پس میزان آلودگی اندکی کاهش یافته است. از سوی دیگر مقامات استانی که برای بهبود وضعیت اقتصادی حاضرند به هر دستاویزی چنگ بیندازند، مجوز فعالیت تعداد زیادی از نیروگاه‌های زغال سنگ جدید را صادر کرده‌اند. درصورت ادامه یافتن فعالیت این نیروگاه‌ها، مشکلات سلامت و آب و هوایی متعددی در انتظار مردم خواهد بود زیرا معمولا از چنین زیرساخت‌هایی برای سالیان طولانی استفاده خواهد شد. به گفته لاری میلیویرتا از پژوهشکده انرژی و هوای پاک در هلسینکی، چین به ناگهان مجوزهای بسیار زیادی صادر کرده و اگر جهان به‌دنبال جلوگیری از وقوع سناریوهای فاجعه‌بار اقلیمی است، چین باید میزان سرمایه‌گذاری خود در حوزه انرژی پاک و نه زغال سنگ را افزایش دهد. وضعیت کنونی چین بسیار تهدیدآمیز است.

آلاینده‌ها، جسورتر از همیشه
در بحبوحه همه‌گیری کووید-19و فروپاشی اقتصادی ناشی از آن، صنایعی مانند صنایع سوخت‌های فسیلی، پلاستیک، هوانوردی و خودرو برای سوددهی تقلا می‌کردند. بعضی از دولت‌ها، به‌ویژه دولت آمریکا، به عطش شرکت‌ها برای پول نقد، عقب‌گردهای نظارتی و دیگر الطاف ویژه دور زدن مقررات تن داده‌اند. وضعیتی که به گفته لوکاس راس، تحلیلگر ارشد گروه دوستان زمین، زمینه را برای ظهور جسورانه‌تر و سودآورتر آلاینده‌ها فراهم خواهد کرد. یکی از صنایعی که با مبالغ هنگفتی سر و کار دارد صنعت نفت و گاز است و شرکت‌های فعال در این حوزه با لابی‌گری‌های شدید توانسته‌اند به فعالیت ادامه داده و میلیاردها دلار از پولی که به تسهیل تبعات اقتصادی کرونا اختصاص یافته بود را به جیب بزنند و از معافیت‌های مالیاتی و تخفیف‌هایی در اجرای قوانین ویژه کسب و کارها، مانند به‌دست آوردن مجوز برای حفاری در زمین‌های عمومی نهایت بهره را ببرند. صنعت نفت و گاز در آمریکا اگرچه ادعا دارد لطف خاصی از سوی دولت دریافت نکرده است، اما از تمامی تسهیلاتی که برای بهبود وضعیت کسب و کارها اجرا شده، مانند معافیت‌های مالیاتی و عقب‌نشینی‌ها از اجرای قوانین بهره برده است. در این میان دولت ترامپ نیز به عقب‌نشینی از اجرای مقررات حیاتی مانند مقررات آلودگی هوا و آب ادامه داده است و دست شرکت‌های نفتی و گازی را برای احداث معادن، خطوط نفتی، بزرگراه‌ها و پروژه‌های عمرانی جدید بدون نیاز به بازبینی زیست‌محیطی، باز گذاشته است. ایمی وسترولت، خبرنگار می‌گوید دنبال کردن بذل و بخشش‌هایی که در‌ماه آوریل به صنایع مختلف شد، یک کار تمام وقت و وقت‌گیر بود.
در کنار آزادی‌های بی‌حد و مرز به بهانه بهبود اقتصاد در کشورهای مختلف، ترافیک موضوع نگران‌کننده بعدی است. با توجه به اینکه حفظ فاصله در وسایل حمل‌ونقل عمومی بسیار دشوار است و بسیاری از مسافران نگران از ابتلا به کرونا دور این نوع حمل‌ونقل را خط کشیده‌اند، ممکن است به‌زودی شهرها به آخرالزمان خودروها تبدیل شوند. در چین حجم ترافیک به زمان پیش از همه‌گیری بازگشته است، آن‌هم در شرایطی که هنوز تعداد زیادی از افراد روند معمول رفت‌وآمد و مسافرت را از سر نگرفته‌اند. از آنجا که حتی پیش از آغاز شیوع کرونا، امید چندانی به جایگزین شدن خطوط دوچرخه‌سواری در شهرهای بزرگ نبود، باید در انتظار بحرانی‌تر شدن وضعیت ترافیک و آلودگی هوا در شهرها ماند.

آمازون برای همه مجانی شد
قاچاقچیان چوب در برزیل همزمان با هجوم کرونا به این کشور و به قبایل بومی ساکن جنگل‌ها، با سرعت بیشتری به تخریب جنگل‌های باران‌زای آمازون پرداختند. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند در آوریل 2020به نسبت زمان مشابه در سال گذشته 64درصد زمین‌های بیشتری در آمازون از درخت پاک شده‌ و فراموش نکنیم که سال 2019نقطه اوج جنگل‌زدایی در دهه اخیر بوده است. رئیس‌جمهور برزیل از گذشته از حامیان بزرگ افزایش بهره‌برداری تجاری از آمازون بوده است. در ماه‌های اخیر و همزمان با شیوع کووید-19قاچاقچیان چوب، معدنچیان و دامداران غیرقانونی، در زمان تصرف زمین‌های عمومی با کمترین ممانعت ممکن از سوی مجریان قانون مواجه شدند. ان النسار، مدیر مرکز پژوهشی IPAM آمازون می‌گوید هرکس می‌تواند بدون ترس از مجازات هرکاری که می‌خواهد در آمازون انجام دهد. مقامات برزیل از همه‌گیری کرونا به‌عنوان ابزار حواس‌پرتی استفاده کردند تا تخریب جنگل‌ها بدون مانع ادامه یابد.

اولویت‌هایشان چیست؟
به گفته آسا پرسون، مدیر پژوهشی مؤسسه محیط‌زیست استکهلم، حتی در مناطقی مانند اروپا که رهبرانش مقررات محیط‌زیستی را به‌صورت عمده لغو نمی‌کنند و زیر پا نمی‌گذارند، گره باز نشده بحران سلامت و اقتصاد تمرکز آنها را از فاجعه بزرگ‌تر و خزنده تغییرات اقلیمی برداشته است. پرسون می‌گوید: اولویت‌های آنها چه خواهد بود؟ آیا دولت‌های اروپایی با اتکا به صنایع قدیمی و آلاینده اقتصاد را نجات خواهند داد یا با پذیرفتن وضعیت بحرانی جهانی به واسطه تخصیص بسته‌های محرک اقتصادی سبز، به تقویت بخش انرژی پاک و بهره‌وری در انرژی رو خواهند آورد؟ به گفته این فعال محیط‌زیست، تخصیص بودجه به برنامه‌هایی برای هل دادن جهان به سوی آینده‌ای پاک‌تر و همچنین مهار نابرابری‌های نژادی و اقتصادی ناشی از همه‌‌گیری کرونا، تأثیری بسیار فراتر از چند‌ماه کاهش موقت آلودگی هوا در اوایل همه‌گیری خواهد داشت: قرار نیست برای مدیریت این بحران فرصت دیگری به بشر داده شود، بشر از پس عواقب بازگشت به وضعیت قدیمی‌ برنخواهد آمد.


کورین لوکوئر، استاد تغییرات اقلیمی دانشگاهی در انگلستان:
به محض برداشته شدن محدودیت‌ها، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای به همان جایی که بود بازخواهد گشت. به گفته او حتی این خطر بسیار بزرگ وجود دارد که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای به حدی بیشتر از زمان پیش از همه‌گیری برسد، به‌ویژه که انسان پیش‌تر نیز چنین تجربه‌ای را داشته است: طی بحران اقتصادی سال‌های 2008-2007 از میزان آلودگی هوا کاسته شد اما با رونق اقتصادی افزایشی دوچندان یافت