وقتی بزرگ‌تری نیاز است

حمیدرضا بوجاریان_خبرنگار

 زمانی بود که وقتی 2نفر در یک کوچه با هم دعوا می‌کردند، یکی پیدا می‌شد برای پادرمیانی و ختم‌کردن غائله. آنهایی که با هم دست به یقه شده بودند با همه ادعای بزن بهادری که داشتند، ته‌دلشان راضی بودند که دعوا آن‌قدر بالا نگیرد که نشود جمعش کرد. وقتی پادرمیانی اتفاق می‌افتاد، طرفین دعوا، حرف میان‌دار را قبول می‌کردند و ته‌داستان با فرستادن صلوات به ماجرا پایان می‌دادند و هر کدامشان پی کار خود می‌رفتند. اما امروز دیگر از آن پادرمیانی‌ها و صلوات‌های ختم‌کننده دعوا خبری نیست. برای همین است که تعداد پرونده‌های نزاع و درگیری در دادگستری‌ها هر روز بیشتر از قبل می‌شود؛ پرونده‌هایی که می‌شد با یک بزرگ‌تری سر و ته‌اش را جمع کرد تا به غائله ختم نشود. درباره اهمیت وجود یک بزرگ‌تر برای حل و فصل کردن مشکلات و اهمیت وجود چنین افرادی در جامعه و نقش آنها در ایجاد همگرایی و همدلی با قاضی محسن مقدسی که بالاترین تعداد پرونده‌های صلح و سازش را  در دادگستری به نام خود ثبت کرده است، گفت‌وگو کرده‌ایم.

فاصله از اخلاق و ارزش‌های دینی
خیلی از سال‌هایی که حرف حرف بزرگ‌ترها بود و کسی روی نظرشان حرفی نمی‌زد نگذشته است. اگرکسی با دیگری دچار اختلاف می‌شد این ریش‌سفیدها و بزرگ‌ترهای قوم بودند که عنان کار را دست می‌گرفتند و با نظرشان حکم به رفع اختلاف می‌دادند. حتی کسی که حکم به ضررش صادر می‌شد هم به احترام حرف بزرگ‌تر، حرفی نمی‌زد و اینطور اختلاف به سرانجام می‌رسید. اما فضا به‌گونه‌ای شده که امروزه کسی حرف دیگری را قبول ندارد. محسن مقدسی از قضات دادگستری، ریشه کم‌رنگ‌شدن ارزش بزرگ‌تری و ریش‌سفیدی را در تغییر سبک زندگی مردم و مکانیکی‌شدن امور می‌داند؛ اتفاقاتی که هریک به تنهایی سبب دورشدن مردم از هنجارهای اخلاقی جامعه شده است؛ «زندگی و معیارهای امروز آن در جامعه از دین فاصله گرفته است؛ دینی که اساسی‌ترین پایه‌اش اخلاق محوری است. احترام به بزرگ‌ترها ازجمله اصول این اخلاق است که به تبع فاصله‌گرفتن از فرهنگ دینی و ضعف سیستم آموزشی و فرهنگی کشور در تبیین آن، هر روز شاهد کم‌رنگ‌ترشدنش هستیم.»  این موضوع در شرایطی است که احادیث و روایات زیادی درباره اهمیت ریش‌سفیدی و حل اختلاف وجود دارد. مقدسی می‌گوید: «رسول اکرم(ص) می‌فرمایند مبعوث نشدم مگر برای مکارم اخلاق. این حرف پیامبر اسلام(ص) نشان‌دهنده اهمیت دادن دین به اخلاق است. احترام به بزرگ‌تر و بزرگ‌تری‌کردن و تلاش برای حل مشکلات مردم از نظر دین اهمیت بالایی دارد. حتی در جای دیگری حضرت رسول(ص) حدیثی دارند که درآن می‌فرمایند: هر کس در زمین برای صلح و سازش قدم برمی‌دارد ملائک برای او از نخستین لحظه که گام بر می‌دارد درود می‌فرستند. اگر مردم اهمیت فعالیتشان را برای ریش‌سفیدی و برقراری صلح و سازش بفهمند، خود نخستین مروج در فرهنگ ریش‌سفیدی و بزرگ‌تری در اختلاف‌ها خواهند بود».

بزرگ‌ترها بی‌میل به پادرمیانی
می‌گویند سری که درد نمی‌کند، دستمال نمی‌بندند. در ماجراهای حل اختلاف و پادرمیانی هم این حرف را می‌توان از دهان بزرگ‌ترها و موسفیدکرده‌هایی شنید که دوست ندارند حرفشان زمین بماند و سنگ روی یخ شوند. ترس از شکست یا شنیدن اهانت از سوی طرفین‌اختلاف باعث شده کمتر کسی پا در این میدان بگذارد. مقدسی این نگرانی را به‌حق می‌داند و می‌گوید: «وقتی از ارزش‌های اخلاقی فاصله می‌گیریم و هنجارهای دیگری مورد توجه قرار می‌گیرند، نگرانی از برخوردهای نامناسب می‌تواند عاملی برای خودداری از پادرمیانی در اختلاف‌ها شود. متأسفانه چنین مسئله‌ای در بسیاری از موارد منجر به بروز مشکلاتی می‌شود که برای برطرف کردن آن باید هزینه‌های سنگینی پرداخت کرد.» مقدسی که در شورای حل اختلاف، پرونده‌های زیادی را بررسی کرده است بسیاری از پرونده‌هایی که در محاکم رسیدگی می‌شود، قابلیت حل و فصل در محل را دارد و نیازی به ارجاع آنها به دادگستری و شورای حل اختلاف نیست؛ «پرونده‌های زیادی درباره توهین، تهدید، جرائم مالی زیریک میلیون تومان و پرونده‌هایی مانند این به دادگستری ارجاع می‌شود که با یک گفت‌وگوی ساده و بدون نیاز به کارشناس قضایی و طی کردن روال قانونی قابل رسیدگی و ختم‌شدن است. متأسفانه ترس‌ها، نگرش‌های منفی به پادرمیانی و... باعث شده در چنین مواردی افرادی که ظرفیت گفت‌وگو و حل اختلاف بین افراد را دارند حاضر نباشند به مسئله ورود کنند؛ چرا که نگران آبرو و اعتبار خود هستند و نمی‌خواهند به آن خدشه‌ای وارد شود».

احیای ریش‌سفیدی در دستور کار
چالش نبود بزرگ‌تر برای پادرمیانی در اختلاف‌ها، باعث ایجاد مشکلات زیادی در جامعه شده است؛ درگیری‌هایی که اگرکسی برای کم‌کردن آتش اختلاف بین طرفین دعوا، آستین بالامی‌زد ممکن بود، به پرونده‌ای قضایی تبدیل نشود تا با صرف وقت و هزینه‌های کلان برای رسیدگی به آن اقدام شود. خلأ نبود چنین پادرمیانی‌ها و بزرگ‌ترهایی است که به گفته قاضی مقدسی، قوه قضاییه را به این فکر انداخته که برای جبران آن اقدام کند؛ «اخیراً دستورالعملی از سوی رئیس قوه قضاییه در حال تدوین است که درآن موضوع توجه به حضور مردم و کمک گرفتن از توان آحاد جامعه برای احیای فرایند بزرگ‌تری و ریش‌سفیدی درجامعه مورد توجه قرارگرفته است. اکنون همه نهادهای درگیر در چنین فرایندی در حال کار هستند تا مردم وارد میدان شوند. استفاده از ظرفیت تشکل‌های مردمی یکی از محورهایی است که برای احیای ریش‌سفیدی در دستور کار قرارگرفته است. با این روند، قبل از شکل‌گیری پرونده‌های قضایی در محاکم دادگستری و شوراهای حل اختلاف، می‌توان مشکل را در بدو ایجاد با پادرمیانی بزرگ‌ترهای یک محله، فامیل یا منطقه ختم به‌خیر کرد». آنطور که این مقام قضایی می‌گوید، موضوع استفاده از ریش‌سفیدی باید بین مسئولان قضایی و انتظامی جا بیفتد که حضور مردم به شکل نظام‌مند و منسجم، می‌تواند در حل موضوعات نقش بسزایی داشته باشد.
وقتی دعوا و درگیری اتفاق می‌افتد و هر دوطرف دعوا اصطلاحاً داغ هستند، تماس با مأموران انتظامی برای پیگیری شکایت نخستین کاری است که انجام می‌شود. بسیاری بر این اعتقادند که در همان لحظه‌های اولیه دعواست که می‌شود آتش خشم را خاموش و درگیری را به صلح و سازش تبدیل کرد. در چنین شرایطی، می‌توان مامور انتظامی را همان بزرگ‌تر یا ریش‌سفیدی محسوب کرد که حین انجام وظیفه می‌تواند کارکرد مؤثری درایجاد صلح بین طرفین درگیری ایفا کند؛ موضوعی که به گفته این قاضی دادگستری اهمیت بالایی در ایجاد صلح و سازش دارد؛ «مامور انتظامی باید با موضوع صلح و سازش آشنا باشد و به آن توجه کند. معتقدم در شرایطی که مامور انتظامی به محل اختلاف و درگیری مراجعه می‌کند می‌تواند همزمان با انجام وظیفه قانونی‌اش در ثبت شکایت و تشکیل اولیه پرونده و ارجاع افراد به کلانتری، زمام امور را به‌دست گرفته و با دقت و حسن ظن به‌گونه‌ای عمل کند که افراد در محل دست از اختلاف برداشته و از پیگیری شکایت‌هایی که حاد نیست دست‌بردارند و با هم صلح کنند.» مقدسی حرفش را اینطور ادامه می‌دهد: «معتقدم باید تلاش کنیم در هرمحله و هر منطقه تعدادی از بزرگان بومی را شناسایی و با ارائه آموزش‌های حقوقی و قضایی به آنها، از این بزرگان به‌عنوان همیار دستگاه قضایی بهره‌گیری کنیم؛ افرادی که حرفشان میان مردم خریدار دارد و نظراتشان درجهت‌دادن به افکار مردم مؤثر است. این، همان فرهنگی است که درگذشته شاهدش بودیم و امروز، کمرنگ شده است».

شورای حل اختلاف؛ خانه‌ای برای ریش‌سفیدی
بسیاری از افراد دوست دارند در مسائل مورد اختلاف نقش اجتماعی خود را برای خاتمه دادن به مشکل ایفا کنند اما بستر لازم برای نقش‌داشتن در فرایند حل اختلاف را پیدا نمی‌کنند. در سال‌های اخیر، ظرفیت‌هایی برای استفاده از معتمدان محلی در قالب شوراهای حل اختلاف در جامعه که همان کارکرد قدیمی بزرگ‌تری در حل و فصل مسائل دارد شکل گرفته است؛ مجموعه‌ای که افراد فعال در آن می‌کوشند اختلاف‌ها را کدخدامنشانه برطرف کنند و برای این کار دلایل زیادی دارند. مقدسی در این‌باره می‌گوید: «تا چند سال قبل شوراهای حل اختلاف به شکلی که امروز شاهد آن هستیم وجود نداشت. این شوراها در سال‌های اخیر با استفاده از ظرفیت افراد معتمد محلی و منطقه‌ای، نقش مؤثری در ترویج فرهنگ کدخدامنشی در جامعه ایفا کرده‌اند. بسیاری از معتمدان که در شوراهای حل اختلاف حکمیت بین طرفین دعوا را به‌عهده گرفته‌اند موفق به ایجاد صلح و سازش از کوچک‌ترین مسئله مانند یک تصادف رانندگی تا حتی محکومیت به قصاص شده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده این است که حکمیت بزرگ‌ترها در اختلاف رایج میان مردم، اثرگذارتر از اجرای قوانین حقوقی است و می‌تواند به کاهش سطح اختلاف در جامعه و همگرایی بین مردم منجر شود».

پادرمیانی همراه با هنر و تکنیک مذاکره
برای حل اختلاف و پادرمیانی در مشکلات ریز و درشتی که هر روز با آن روبه‌رو می‌شویم، تنها داشتن علاقه و میل کافی نیست. بسیاری از افراد با وجود تلاشی که برای حل و فصل کردن اختلاف‌نظرهای افراد می‌کنند در رساندن اختلاف به اشتراک نظر، موفقیتی به‌دست نمی‌آورند و شاید به همین دلیل است که بسیاری می‌ترسند تلاش‌شان ناکام بماند و از این رو، از تلاش برای ریش‌سفیدی خودداری می‌کنند؛ ترسی که ناشی از ناآشنایی افراد با اصول، تکنیک‌ها و روش‌های رساندن اختلاف به مصالحه است. مقدسی، ورود یک ریش‌سفید به مسئله اختلافی را نیازمند آموزش دیدن افراد برای بهره‌گیری از الفاظ، روش مناسب و ورود بهنگام به اختلاف میان افراد می‌داند؛ «کسی که قصد پادرمیانی برای برطرف‌کردن اختلافی دارد، باید چند ویژگی خاص داشته باشد. وقت گذاشتن، تحمل بالا، قدرت‌درک شرایط طرفین دعوا، دایره کلمات وسیع برای استفاده  بهنگام از آنها، بهره‌مندی ازعلوم قضایی و آشنایی با فنون مذاکره‌کردن ازجمله این ویژگی‌هاست. این موارد هنگامی مؤثرتر می‌شود که ریش‌سفیدی که برای حل اختلاف وارد میدان شده، عملکردی بهنگام داشته باشد و به‌موقع تلاش خود را برای فرونشاندن آتش اختلاف به‌کار بگیرد. ورود بهنگام کلید موفقیت در این تلاش است و می‌تواند زودتر از انتظار، اختلاف را به مصالحه تبدیل کند». آنچه این مقام قضایی از آن به‌عنوان ویژگی‌های ریش‌سفیدی در جامعه امروز بیان می‌کند برای خود هنر محسوب می‌شود؛ هنری که به گفته او با افزایش اطلاع‌رسانی به مردم در موضوعات حقوقی می‌تواند به شکل معجزه‌آسایی دامنه اختلاف‌ها را بین مردم جامعه کم کند؛ «وقتی مردم با مسائل حقوقی آشنا شوند و حداقل اطلاع را از این موضوعات پیدا کنند، با دانشی که پیدا کرده‌اند می‌توانند اختلاف‌های بین خود را تا حدود زیادی برطرف کنند و رسیدگی به آن را به مراجع قضایی نسپارند.»

مامور انتظامی میانجیگری کند
وقتی دعوا و درگیری اتفاق می‌افتد و هر دوطرف دعوا اصطلاحاً داغ هستند، تماس با مأموران انتظامی برای پیگیری شکایت نخستین کاری است که انجام می‌شود. بسیاری بر این اعتقادند که در همان لحظه‌های اولیه دعواست که می‌شود آتش خشم را خاموش و درگیری را به صلح و سازش تبدیل کرد. در چنین شرایطی، می‌توان مامور انتظامی را همان بزرگ‌تر یا ریش‌سفیدی محسوب کرد که حین انجام وظیفه می‌تواند کارکرد مؤثری درایجاد صلح بین طرفین درگیری ایفا کند