سلاح سمی طبیعت

 زهرا خلجی| روزنامه‌نگار

مارها ازجمله قدیمی‌ترین ساکنان زمین‌ هستند و هزاران گونه آنها در زیست‌بوم‌های مختلف جهان پراکنده است‌ اما درصد کمی از مارها سمی هستند؛ با این حال همین تعداد کم، درصورت مواجهه انسان با آنها می‌تواند خطر جدی‌ای ایجاد کند. در این گزارش علاوه بر معرفی سمی‌ترین مارهای ایران و جهان، به این موضوع می‌پردازیم که چرا اساساً سم مار خطرناک و کشنده است؟

سم‌های تکامل یافته
پرسش اصلی این است که چرا سم مار تا این اندازه کشنده است؟ سم مارها در واقع مخلوطی پیچیده از پروتئین‌ها، آنزیم‌ها و توکسین‌های مختلف است که هرکدام وظیفه خاصی را بر عهده دارند.
این سم‌ها طی میلیون‌ها سال تکامل یافته‌اند تا مار بتواند طعمه خود را به‌سرعت بی‌حرکت‌ یا از خود در برابر شکارچیان دفاع کند.

انواع سم‌ها
برخی از سم‌ مارها عصبی هستند؛ یعنی با مختل‌کردن پیام‌رسانی میان عصب و عضله باعث فلج‌شدن بدن و توقف تنفس می‌شوند. گروهی دیگر خونی هستند و با تخریب سلول‌ها، برهم‌زدن عملکرد عروق و ایجاد خونریزی گسترده، مرگ طعمه را رقم می‌زنند. دسته‌ای نیز سلولی عمل کرده و بافت‌ها را به سرعت تخریب می‌کنند.

مقدار سم تعیین‌کننده است
مرگبار بودن سم مار به نوع و مقدار آن، محل گزش و وضعیت جسمانی فرد بستگی دارد.
 خوشبختانه پیشرفت علم باعث تولید پادزهرهای مؤثری شده است، اما همچنان در بسیاری از نقاط دورافتاده جهان، نبود دسترسی سریع به مراکز درمانی، علت اصلی مرگ آسیب‌دیدگان است.

نیاز طبیعت به مارها
با وجود ترس عمومی از مارها، باید به این نکته توجه کرد که آنها نقش حیاتی‌ای در حفظ تعادل اکوسیستم دارند و معمولاً فقط زمانی حمله می‌کنند که احساس خطر کنند. شناخت صحیح این جانوران و رعایت اصول ایمنی هنگام حضور در طبیعت، مهم‌ترین راه برای جلوگیری از حوادث ناگوار است.

سمی‌های ایران
در ایران، افعی گرزه (Vipera lebetina) یکی از شناخته‌شده‌ترین مارهای سمی است که در بیشتر مناطق کشور پراکندگی دارد. زهر این افعی ترکیبی از سموم خونی است که می‌تواند موجب تخریب بافت‌ها، خونریزی داخلی و اختلالات انعقادی شود. افعی زنجانی، افعی دماوندی و کبرای ایرانی نیز از دیگر مارهای مهم و خطرناک کشور هستند. کبرای ایرانی با بلند کردن بخش جلویی بدن و باز کردن کلاهک مشخص خود، حالت هشدار ایجاد می‌کند و نیش آن حاوی سم عصبی است.

سمی‌های جهان
در سطح جهان، برخی از کشنده‌ترین مارها در قاره‌های آسیا، آفریقا و استرالیا زندگی می‌کنند. تایپان داخلی استرالیا به‌عنوان یکی از سمی‌ترین مارهای خشکی‌زی جهان شناخته می‌شود؛ سمی که درصورت درمان‌نشدن، می‌تواند در کمتر از یک ساعت انسان را از پا درآورد. شاه‌کبرا (King Cobra) در جنوب و جنوب‌شرقی آسیا با طول گاهی بیش از 5متر، بزرگ‌ترین مار سمی جهان است. اگرچه این مار معمولاً از درگیری با انسان پرهیز می‌کند، اما نیش آن می‌تواند به سرعت سیستم عصبی قربانی را از کار بیندازد. مامبای سیاه در آفریقا نیز با سرعت بالا و خلق‌وخوی تهاجمی، یکی از ترسناک‌ترین مارهای جهان به شمار می‌آید.